زانوی انسان مفصل لولایی است که از استخوان درشت نی (شین) و استخوان ران (فمور) تشکیل شده است. بدشکل شدن زانوها بیشتر در کودکان نوپا دیده می شود و خوشبختانه با رشد و بالغ شدن کودک، پاها نیز صاف می شوند. به طور معمول، بدشکلی زانو در اثر یک بیماری مادرزادی مانند بیماری بلانت یا راشیتیسم ناشی از اختلال تغذیه ای (از کمبود ویتامین D) ایجاد می شود. بدفرمی زانو در بزرگسالان ممکن است در اثر ترومای زانو یا آرتروز، خصوصاً آرتریت روماتوئید، ایجاد شود.

زانویی که کاملاً تراز باشد، محور تحمل بار خود را بر روی یک خط که از وسط پا، از میان لگن، زانو و مچ پا به سمت پایین می رود، قرار می دهد؛ اما زمانی که زانو کاملاً تراز نباشد و از حالت استاندارد خود خارج شود به دو شکل واروس یا پای پرانتزی و والگوس یا پای ضربدری توصیف می شود.

علت پای ضربدری

همانطور که اشاره شد پای ضربدری تا زمانی که در یک دوره مشخص در کودکی فرد ظاهر شود جای نگرانی ندارد و جزئی از روند رشد طبیعی در کودکان محسوب می شود؛ اما در صورتی که این حالت با گذر زمان بهبود نیافت و یا در سنین بزرگسالی فرد بروز کرد می توان علل دیگری را برای آن متصور شد و در برخی از موارد فرد به انجام جراحی پای ضربدری نیز نیاز پیدا خواهد کرد.

1. عوامل ژنتیکی: مشکلات ژنتیکی در برخی از افراد سبب افزایش زاویه لگن و زانو می شود.
2. آسیب دیدگی ها: در صورت بروز شکستگی استخوان های ران یا درشت نی و بد جوش خوردن آنها ایجاد می شود.
3. تغذیه نامناسب و کمبود مواد مورد نیاز بدن مانند ویتامین ها
4. بروز آسیب و یا هماهنگ نبودن صفحات رشد در کودکان
5. بیماری های مختلف مانند راشیتیسم، آرتریت روماتوئید و آرتروز
6. پارگی رباط های مفصل زانو بخصوص رباط جانبی داخلی و کوتاهی رباط جانبی خارجی
7. مشکلات استخوانی و عضلانی: نظیر نرمی استخوان، کوتاه بودن نوار خاصره ای و درشت نی، اندازه نامناسب عضله دو سر ران و یا رشد بیش از اندازه کندیل در استخوان ران، عفونت استخوان (استئومیلیت)
8. جنسیت: احتمال بروز این عارضه در خانم ها به سبب شکل متفاوت آناتومی لگن، بیشتر از آقایان است.
9. زود راه رفتن، بد نشستن در کودکان
10. چاقی را به تنهایی نمی توان عامل ایجاد پای ضربدری در نظر گرفت؛ اما چاقی بیش از اندازه سبب تشدید این عارضه می شود.

علائم پای ضربدری

پای ضربدری فیزیولوژیک در کودکان بخش طبیعی رشد بوده و بدون هیچ علامتی بروز می کند؛ اما اگر زانوی ضربدری پاتولوژیک باشد و بر اثر بیماری های مختلف و یا آسیب و ضربه به استخوان و مفصل زانو ایجاد شود علائمی را بروز خواهد داد و فرد نیاز به شروع درمان به خصوص جراحی پای ضربدری پیدا خواهد کرد.

• تغییر شکل ظاهری مفصل زانو
• تغییر حالت ایستادن و وضعیت عادی پاها
• عدم تعادل در راه رفتن
• مشکلات راه رفتن مانند لنگش
• درد در هنگام راه رفتن
• درد پا، لگن، باسن، ران و کمر
• صافی کف پا

انواع پای ضربدری

پای ضربدری در دو حالت قرار می گیرد:

• فیزیولوژیک: این نوع پای ضربدری در روند رشد طبیعی کودکان 2-3 ساله ایجاد شده و پس از مدتی در سن 6 تا 8 سالگی به حالت عادی باز می گردد.
• پاتولوژیک: این نوع پای ضربدری بر اساس بیماری های مختلف مانند راشیتیسم و یا بر اثر شکستگی های مختلف در قسمت استخوان زانو و یا ران پا اتفاق می افتد

عوارض پای ضربدری

عوارض ناهنجاری زانوی ضربدری می تواند موارد زیر را شامل شود:

• مفاصل سفت و خشک
• درد زانو
• دررفتگی کشکک زانو
• لنگیدن هنگام راه رفتن
• آرتروز زودرس در زانوها
• کوتاهی قد
• تغییر شکل ظاهری پا
• ربات هایی که تحت فشار قرار گرفتند و ممکن است سبب ایجاد درد در قسمت ران، قوزک پا و اطراف آنها شود.

تشخیص پای ضربدری و پرانتزی

پزشک جهت درمان پای ضربدری و تشخیص اینکه آیا فرد به عارضه زانوی پرانتزی مبتلا است یا خیر چندین اقدام را انجام می دهد که عبارتند از:

• پاها، باسن و قسمت مچ به پایین را معاینه می کند.
• به طرز راه رفتن بیمار توجه می کند.
• در زمانی که زانوها با یکدیگر تماس کمی دارند، فاصله میان مچ پاها را اندازه گیری می کند.
• عکسبرداری اشعه ایکس را تجویز می کند تا ببیند که آیا استخوان ها دارای مشکلات زمینه ای هستند یا خیر.

درمان پای ضربدری

اگر می خواهید بدانید که چگونه می توان بدون انجام عمل جراحی می توان عارضه پای ضربدری را درمان کرد باید بدانید که این موضوع تا حد زیادی به عامل ایجاد بدشکلی و انحراف پا بستگی دارد. اگر عامل ایجاد کننده عارضه به علت وجود مشکلات ساختاری نظیر ناهنجاری استخوانی باشد به احتمال زیاد انجام روش های درمان زانوی ضربدری بدون جراحی به شما کمک نخواهد کرد. اگر عارضه زانوی ضربدری در شما به علت مشکلات زمینه ای نظیر وضعیت سلامتی یا ضعیف بودن عضلات ساق پا می باشد به احتمال زیادی اصلاح پای ضربدری به وسیله انجام روش های بدون جراحی موفقیت آمیز خواهد بود.

بریس یا زانوبند

در هر حال اگر علت بروز عارضه زانوی پرانتزی، مشکلات مفصلی باشد که از آرتروز زانو ناشی می شوند درمان های بدون جراحی مثل بریس ممکن است کمک کند. در صورتی که کشش و انقباض رباط ها از جمله رباط جانبی داخل زانو و رباط صلیبی قدامی دشوار است استفاده از بریس نیز در این حالت زیاد کمکی نخواهد کرد. در صورتی که رباط های زانویتان همچنان انعطاف پذیر هستند، بریس تخلیه کننده وزن یکی از انواع بریس هایی است که می تواند به درمان کمک کند.

کفش ارتز

روش اصلاحی دیگری نظیر کفش ارتز ( کفش طبی ) برای درمان پای پرانتزی در بزرگسالان زیاد کمک نمی کند؛ اما در صورتی که درد یا ناراحتی احساس می کنید می تواند به تسکین درد کمک کند.

تمرینات و حرکات ورزشی

تمرینات کششی نیز وجود دارند که بر روی تقویت عضلات پا و قسمت مچ پا به پایین تمرکز دارند و می توانند به کاهش شدت والگوس (زاویه دارشدن زانو به خارج) زانو کمک کند.

برخی از تمریناتی که می توانید انجام دهید شامل حرکاتی نظیر حرکت قدم به کنار، حرکت پلکان، اسکات یا چمباتمه زدن کنار دیوار، فشار دادن زانو، کشش عضله همسترینگ می باشد. این حرکات را می توان جهت تقویت مفاصل زانو انجام داد که می توانند به کاهش شدت حالت ضربدری پا کمک خواهد کرد.

ماساژ درمانی

از روش ماساژ درمانی جهت درمان افرادی که از عارضه پای ضربدری رنج می برند استفاده می شود. این روش شامل حرکت دادن پا به اطراف می باشد. هدف اصلی این روش کاهش میزان شدت پای ضربدری و کمک به رشد استخوان است. این روش برای افرادی که به بزرگسالی رسیده اند یا اصلاً عوارضی ندارد و یا اینکه عوارض آن اندک است.

کم کردن وزن

اگر دلیل ابتلا شما به پای ضربدری اضافه وزن است مسلماً کاهش وزن می تواند به بهبود ناهنجاری پا کمک کند. به هر حال ثابت شده است که غالباً میزان شدت پای ضربدری در افراد چاق در مقایسه با شدت آن در افراد لاغر بیشتر است.

مصرف ویتامین

احتمالاً درمان بیماری های زمینه ای که موجب بروز ناهنجاری در پا می شود مؤثرترین روش بدون جراحی برای اصلاح پای ضربدری می باشد. یکی از این بیماری ها، بیماری به نام راشیتیسم یا نرمی استخوان است که علت آن کمبود ویتامین D می باشد. به سادگی با درمان این بیماری استخوان ها سالم می شود که درنهایت به اصلاح زانوی ضربدری کمک می کند.

یکی دیگر از بیماری هایی که بر اثر کمبود ویتامین ایجاد می گردد و می تواند موجب بروز پای ضربدری شود، بیماری اسکوروی است. اسکوروی به علت کمبود ویتامین ث به وجود می آید. هر دوی این بیماری ها به وسیله مصرف مکمل های ویتامین دی و ث و تزریق ویتامین و یا رژیم غذایی مناسب درمان می شوند.

عمل جراحی

روش عمل جراحی شامل افزودن یا برداشتن استخوان می باشد که این روش جراحی با نام استئوتومی شناخته می شود.

علت پای پرانتزی

• بیماری بلانت: این بیماری که می تواند منجر به پای پرانتزی در کودکان و نوجوانان شود، در اثر رشد غیر طبیعی استخوان درشت نی ایجاد می شود.
• راشیتیسم: این بیماری به دلیل کمبود کلسیم، فسفر و همچنین ویتامین دی ایجاد شده و می تواند منجر به ناهنجاری وبدفرمی های استخوانی شود.
• شکستگی: شکستگی نیز در صورتی که به خوبی بهبود پیدا نکند ممکن است باعث پای پرانتزی شود.
• ژنوواروم فیزیولوژیکی: این مشکل یکی از دلایل پرانتزی شدن ساق پا ها در کودکان زیر ۲ سال است. در این شرایط معمولاً، حالت پرانتزی پاها با رشد کودک خود به خود بهبود می یابد.

علائم پای پرانتزی

در حالت طبیعی ایستادن که قوزک پاها به هم چسبیده است، نباید فاصله ی زانوها زیاد باشد. در حالی که در فرد مبتلا به پای پرانتزی پاها شکل قوس دارد. این حالت زمانی که فرد می ایستد یا راه می رود خود را نشان می دهد و موجب نارضایتی بیمار یا والدین از ظاهر و یا مشکل در راه رفتن و دویدن می شود که معمولاً هم بعد از سه تا پنج سالگی خم شدن و شکاف بین زانوها دیگر بهبود نمی یابد. این عارضه معمولاً قبل از بلوغ با درد همراه نیست؛ ولی بعد از آن در اثر فشار بیش از حد روی مفاصل زانو و لگن احتمالاً با درد همراه خواهد بود و حتی در بزرگسالان می تواند سبب آرتروز پیش رونده زانو شود.

درمان پای پرانتزی

روش های درمانی غیر جراحی قابل استفاده برای مشکل زانو پرانتزی به شرح زیر هستند:

• بریس

در این رابطه می توان از بریس یا روش های مشابه آن برای درمان پای پرانتزی مشکل استفاده کرد. در طول زمانی که کودک تازه راه افتاده و نیز در اوایل دوران کودکی، پزشک ممکن است به بیمار توصیه کند از بریس پا، کفش های طبی و یا گچ گرفتن برای درمان زانو پرانتزی استفاده نماید. این ابزارها می توانند برای بعضی کودکان موفقیت آمیز بوده و برای برخی بیماران دیگر نتیجه مناسب نداشته باشد. علاوه بر این، استفاده از بریس و روش های درمانی مشابه برای نوجوانان و افراد بزرگسال نیز امکان پذیر است. استفاده از بریس های شبانه می تواند به تدریج وضعیت پا را اصلاح کرده و ساختارهای آن را در موقعیت مناسب قرار دهد.

• فیزیوتراپی و ورزش

تمرین های حرکتی زانو پرانتزی به منظور تقویت عضلات اطراف مفصل زانو و بالای ران طراحی شده و می تواند با گذشت زمان موقعیت اندام های پا را اصلاح نماید. با وجودی که اکثر تمرین های ورزشی نمی تواند تأثیر زیاد بر مشکل زانو پرانتزی داشته باشد، بعضی از تکنیک های ورزشی همچون یوگا می تواند به بهبود وضعیت قرارگیری زانو کمک کرده و شدت مشکل را کاهش دهد. علاوه بر این، برای درمان زانوی پرانتزی علیرغم غیر قابل اجتناب بودن عمل جراحی برای مواردی که مشکل شدید باشد، تمرین های حرکتی با دست می تواند برای کودکانی که مشکل آنها به موقع و در سنین پایین شناسایی و تشخیص داده شده باشد، مؤثر واقع شود.

• ماساژ و درمان های دستی

در صورتی که کودک شما دچار مشکل زانو پرانتزی است، ماساژ درمانی تحت نظارت متخصص فیزیوتراپی می تواند به تقویت عضلات پای بیمار کمک مؤثر نماید. در طول جلسات ماساژ درمانی، فیزیوتراپ به صورت مکرر پاهای کودک را به جلو و عقب برای یک مدت زمانی خاص حرکت می دهد. این نوع درمان دستی می تواند در تقویت پاها در دوره رشد مؤثر باشد. یک تمرین حرکتی خاص قابل استفاده در این حالت خم کردن زانوی کودک است که می توان این حرکت را در زمان دراز کشیدن برای کودک انجام داد. به این منظور، لازم است یکی از پاهای کودک را بلند کرده و زانوی وی را خم کنید. سپس پای کودک را به سمت سینه به سمت عقب فشار داده و به آرامی به حالت اولیه باز گردانید. تکرار کردن این حرکت می تواند به درمان زانوی پرانتزی کودک کمک مؤثر نماید.

• کفش ها و کفی های طبی

مشکل زانو پرانتزی در مواردی که باعث چرخش قوزک یا مچ پا می شود، می تواند باعث از بین رفتن ثبات و هماهنگی کلی اعضای بدن شود. در صورتی که این مشکل درمان نشده به حال خود رها شود، می تواند باعث ناپایداری مزمن قوزک پا گردد.

افراد دچار مشکل زانو پرانتزی در مقایسه با سایر افراد بیشتر با پیچ خوردن پا و ضعیف شدن پیش رونده رباط ها مواجه می شوند. استفاده از کفش های طبی در این شرایط می تواند به حفظ تعادل فرد کمک کرده و احتمال ایجاد آسیب دیدگی را کاهش دهد. استفاده از کفش های کشیده با سر پنجه های پهن با تخت مناسب و تثبیت کننده پاشنه در این حالت می تواند به کاهش مشخص درد و ناراحتی مزمن ناشی از زانو پرانتزی با بهبود هماهنگی بخش های مختلف پا کمک نماید.

• جراحی

عمل جراحی به عنوان روش درمان قطعی پای پرانتزی به شمار می رود، به خصوص در مواردی که پای پرانتزی شدید باشد. در افراد بزرگسالی که شرایط پای پرانتزی آنها شدید است، ممکن است برای درمان پای پرانتزی نیازمند عمل جراحی استئوتومی است. در عمل جراحی استخوان ها شکسته می شود و تغییر موقعیت دادن آنها، به درمان پای پرانتزی کمک می کند. در طول عمل جراحی استئوتومی سر استخوان های پا با استفاده از یک اره مخصوص بریده می شود. در ادامه استخوان بریده شده در موقعیت مناسب قرار می گیرد و با استفاده از پلاک و پیچ یا میله های فلزی در محل تثبیت می شود.

عوارض پای پرانتزی

از آنجا که در پای پرانتزی راستای طبیعی انتقال نیرو در پاها تغییر می کند، قسمت داخلی زانو در اثر فشار بیشتر مبتلا به تخریب و فرسایش می شود. مفاصل مچ پا، لگن و ستون فقرات نیز متعاقب زانوی پرانتزی دچار آسیب و تخریب می شود. پای پرانتزی علاوه بر درگیری مفاصل سبب ناهماهنگی در عضلات پاها می شود. به طوریکه برخی از عضلات مانند عضلات داخلی ران مبتلا به کوتاهی و برخی دیگر همانند عضلات خارجی ران مبتلا به کشیدگی و ضعف می شوند. از جمله عوارض پای پرانتزی به موارد زیر می توان اشاره کرد:

1. زانو درد، درد مفصل ران و کمردرد
2. کاهش دامنه حرکتی در مفصل ران
3. درد، ناراحتی و خستگی هنگام راه رفتن و دویدن
4. بی ثباتی زانو
5. آرتروز پیشرونده زانو در بزرگسالان
6. بد شکلی و بد فرمی ظاهری

نسخه اصلی مطلب تفاوت زانوی ضربدری و پرانتزی چیست؟ را در سایت دکتر سلمان فلاح بخوانید.

---