آرتروز یک بیماری مزمن و البته دردناک مربوط به مفاصل است که بروز آن در مفصل زانو بسیار شایع است. وقتی مفصل زانو دچار فرسایش و آسیب دیدگی می شود، بسیاری از فعالیت های روزمره را تحت تأثیر قرار می دهد و حتی در توانایی ها و عملکرد فیزیکی بدن هم تأثیر می گذارد. بسیار از مردم تصور می کنند که تنها راه حل رفع آرتروز جراحی است. در واقع جراحی را آخرین راه حل برای رفع مشکل آرتروز می توان دانست.

تشخیص مشکل آرتروز با استفاده از تصویر برداری اشعه ایکس انجام می شود هر چند که این روش به تنهایی نمی تواند به صورت قطعی و نهایی مشخص کند که راه حلی مثل جراحی برای درمان آرتروز ضرورت دارد یا خیر. پس این تصور که درمان آرتروز مساوی است با جراحی را از ذهن خود بیرون کنید. روش های مختلفی برای پیش گیری و کنترل آرتروز وجود دارد.

ولی قبل از هر چیز شما باید تشخیص دهید که دردی که در ازنو احساس می کنید از آرتروز است یا خیر؟ بنابر این باید علائم و نشانه های آتروز را بشناسید. همچنین روشهای پیشگیری و کنترل آرتروز را باید بشناسید چرا که ممکن است بتوانید با روشهای مختلف از لزوم انجام جراحی به عنوان آخرین گزینه، اجتناب کنید.

آرتروز زانو چیست؟

آرتروز زانو وضعیتی است که در آن مفصل زانو دچار فرسایش می شود. در واقع گاهی به این بیماری نام بیماری فرسایش مفصل هم گفته می شود. ویژگی اصلی آرتروز از بین رفتن و فرسایش لایه محافظ غضروفی در مفصل است. عواملی که می توانند باعث آرتروز مفصل شوند، سن، آسیب دیدگی و انواع دیگر فرسایش های بافتی در مفصل است که می تواند به دلایل مختلف اتفاق میفتد.

پس به طور کلی می توان گفت که آرتروز با آسیب دیدگی لایه محافظ در مفصل آغاز می شود. وقتی این لایه از بین می رود، بافت استخوانی که در زیر آن قرار دارد در معرض سایش قرار می گیرد و درنتیجه ملتهب می شود که نتیجه آن ایجاد درد، کاهش توانایی های حرکتی و البته عملکرد آن است.

معمولاً کسانی که سنی بیش از 50 سال دارند دچار مشکل آرتروز زانو می شوند که علتش فرسودگی بافت هاست. به علاوه کسانی که دچار اضافه وزن و چاقی هستند هم به شدت مستعد ابتلا به آرتروز مفصل هستند که علتش همین فشار بیش از حد به زانو به علت وزن اضافی آن هاست. روش اصلی تشخیص آرتروز مفصل زانو، عکس برداری با استفاده از اشعه ایکس است. در عکس برداری اشعه ایکس، مسئله ای که باید مورد توجه قرار بگیرد، فاصله میان استخوان ها در مفصل است.

پزشک میزان فاصله و فضای دو استخوان تیبیا یا همان استخوان ساق پا (tibia) را با استخوان فمور یا استخوان ران (femur) را می سنجد. وقتی لایه غضروفی میان استخوان ها نازک شده باشد یا سطح استخوان ها به شکل غیر معمولی در آمده باشد، می توان این نتیجه گیری را داشت که مفصل دچار آرتروز شده است. گاهی در توصیف وضعیت آرتروز مفصل از اصطلاح «استخوان به استخوان» استفاده می شود که یعنی در این حالت غضروف به طور کامل از بین رفته است و در واقع استخوان ها با هم در تماس قرار گرفته اند و سایش استخوان ها اتفاق می افتد.

علائم آرتروز زانو

برای هر بیماری می توان یک الگوی مشخص و بیشتر رایج را تعیین کرد که از بررسی الگو های درد و محدودیت های ایجاد شده به دست می آید. یکی از ویژگی های آرتروز زانو این است که علائم آن به مرور زمان تشدید می شوند و پیش رفت می کنند. البته علائمی که در مورد آرتروز مشاهده می شود می تواند به صورت غیر قابل پیش بینی نوسان داشته باشد و تشدید یا تضعیف هم شود. شدت و ضعف پیدا کردن علائم بیماری البته بستگی به عوامل مختلفی مثل آب و هوا، سطح فعالیت ها و مسائل دیگر دارد.

بنابر این گاهی علائم آرتروز به صورتی هستند که ثبات ندارند و این تشخیص آرتروز را سخت تر می کند. به طور کلی باید گفت که علائم شایع در مورد آرتروز زانو شامل چند مورد می شود. درد زانو که با انجام فعالیت و حرکت مفصل زانو (مثل راه رفتن یا بالا و پایین رفتن از پله ها) اتفاق می افتد، خشکی و سفتی مفصل، کاهش دامنه حرکتی (یعنی مقداری که مفصل زانو می تواند خم و راست شود)، تورم و حساس شدن زانو (زانو بیشتر در بخش های داخلی و میانی دچار حساسیت می شود و با کمترین تحریک درد می گیرد)، از نشانه های رایج تر آرتروز زانو هستند.

به علاوه شاید فردی که آرتروز دارد احساس کند تغییر حالت از وضعیت نشسته به حالت ایستاده باعث ایجاد درد در زانو هایش شود که این هم از نشانه های آرتروز است. در مواردی ممکن است احساس ضعف در زانو، یا شل شدگی تجربه شود که به گاه و بی گاه اتفاق می افتد.

درمان آرتروز زانو

همان طور که گفتیم روش اصلی تشخیص آرتروز، عکس برداری با اشعه ایکس است. هر چند که تشخیص آرتروز در عکس برداری اصلاً به این معنی نیست که شما باید حتماً زیر تیغ جراحی بروید! چرا؟ برای پاسخ به این سؤال اول باید بدانید که افراد زیادی هستند که دچار آرتروز زانو هستند ولی اصلاً دردی در زانو ها احساس نمی کنند. حتماً برایتان سؤال پیش می آید که چطور چنین چیزی ممکن است و چرا؟ و این مسئله چه ارتباطی به درمان آرتروز بدون انجام جراحی دارد؟

چیزی که شما باید بدانید این است که افراد زیادی هستند که با انجام روش های درمانی مختلف و محافظه کارانه توانسته اند وضعیت آرتروز مفصل شان را کنترل کنند و بدون اینکه درد و مشکلی احساس کنند، از زانو هایشان مراقبت کنند. بنابر این با وجود اینکه آرتروز در مفصل زانو آن ها تشخیص داده می شود ولی درد و مشکلی احساس نمی کنند. هدف از روش های درمانی که برای بهبود مشکلات مفصلی در نظر گرفته می شوند در مرحله اول کاهش التهاب است.

سپس بازگشت محدوده حرکتی به حالت طبیعی و در نهایت تقویت و بهبود عملکرد مفصل مد نظر قرار می گیرد. در مورد آرتروز زانو هم به همین ترتیب عمل می شود. البته روش هایی که برای رسیدن به هدف در هر مرحله استفاده می شود می تواند بسیار متفاوت باشد. برای کاهش التهابی که در مفصل ایجاد شده است می توانید از دارو های ضد التهاب استفاده کنید. مصرف این دارو ها به کاهش التهاب در بافت ها و در نتیجه درد در محل، کمک می کنند. دارو هایی که به این منظور مصرف می شوند باید تحت نظر پزشک استفاده شوند.

استفاده از روش یخ درمانی هم روش رایج دیگری است که می توانید برای کاهش التهاب در بافت ها به صورت موضعی استفاده کنید تا هم درد کاهش پیدا کند و هم تورم. در برخی موارد هم برای کاهش سریع و مؤثر التهاب از روش هایی مثل تزریق مستقیم داروی ضد التهاب (تزریق کورتیزون) در مفصل استفاده می شود. به طور معمول تزریق کورتیزون حداکثر سه بار در سال انجام می گیرد و استفاده از این روش بیش از این توصیه نمی شود.

علت این است که اگر تزریق کورتیزون بیش از حد انجام شود، اثرات منفی آن گریبان گیر شما خواهد شد. کورتیزون در عین حال که اثر ضد التهابی دارد، می تواند خودش عامل تخریب و فرسایش بیشتر بافت ها در مفصل هم شود. یکی از روش های مؤثر درمانی دیگر برای کاهش التهاب و بهبود وضعیت آسیب دیدگی مفصل، تزریق مواد روان کار به مفصل است. ماده که برای این منظور استفاده می شود هیالورونیک اسید (hyaluronic acid) نام دارد.

این ماده باعث تحریک ترشح مواد روان کار طبیعی در مفصل می شود. مایع زلاله ای (synovial fluid) که به آن مایع مفصلی یا مایع سینوویال هم گفته می شود، مایع روان کار طبیعی در بدن است که در مفصل های نوع زلاله ای (سینوویال( وجود دارد و حرکت مفصل را نرم و روان می کند. در این روش در هر هفته یک تزریق انجام می شود و این کار در سه هفته پشت سر هم انجام می گیرد. بررسی نشان داده است که این روش تأثیر به سزایی در کاهش درد و بهبود وضعیت آرتروز داشته است و توانسته به صورت مؤثر نیاز به عمل جراحی را از بین ببرد یا زمان آن را بسیار عقب بیندازد.

در صورتی که بیمار اضافه وزن داشته باشد، قطعاً کاهش وزن به عنوان یکی از اولین اقدامات برای درمان آرتروز در دستور کار باید قرار بگیرد چرا که همین اضافه وزن یک عامل مهم در آرتروز زانو است. وقتی وزن به مقدار طبیعی بر گردد، استرس و فشار از روی مفصل زانو برداشته می شود که این خودش یک عامل مثبت در جهت کاهش التهاب زانو است. وقتی قرار باشد آرتروز زانو را درمان کنید، خیلی از مواردی که شاید تا به حال به نظرتان مهم نبودند، اهمیت پیدا می کنند.

تقریباً هر چیزی که به صورت مستقیم و غیر مستقیم روی پا و حرکات آن اثر داشته باشد، بر آرتروز هم اثر مثبت یا منفی دارد. مثلاً کفشی که می پوشید هم در درمان آرتروز بسیار مؤثر است. اگر آرتروز دارید باید کفش های مناسب بپوشید. مثلاً کفش های کیفیت خوب برای دویدن به کاهش فشار در زانو کمک می کنند. به علاوه وقتی کفش تان خوب و متناسب باشد، ثبات زانو هم افزایش پیدا می کند. ثبات مفصل زانو به خاطر انعطاف پذیری و ضربه گیری کفش ایجاد می شود و این مسئله از این جهت مهم است که هر چه فشار ها و تنش های مختلف در زانو را بتوانید بیشتر کاهش دهید، فرسایش و دردی که در آن ناحیه هم احساس می کنید کاهش پیدا می کند.

گاهی اوقات علائم و شرایط آرتروز آنقدر شدید است که انجام این روش هایی که گفتیم بی فایده است چون همه آن ها برای اثر گذاری زمان می خواهند و بیشتر آنها روش های کم اثر ولی دائمی هستند. ممکن است بر اساس شرایطی که دارید مجبور باشید از عصای زیر بغلی یا وسیله های دیگر برای کمک به راه رفتن و کاهش فشار در زانو، استفاده کنید. موقع استفاده از عصای زیر بغلی به این نکته توجه داشته باشید که عصا را باید در جهت مخالف پایی که آسیب دیده است بگیرید. مثلاً اگر زانوی پای راست دچار آرتروز شده است، شما باید عصا را زیر بغل دست چپ بگیرید.

در مواردی که درد با روش های مختلف از بین نرود و شدت آن هم خیلی زیاد باشد یا عملکرد و فعالیت های روزانه را دچار اخلال کند، راهی به غیر از جراحی و تعویض زانو باقی نمی ماند. البته انجام عمل جراحی باید همیشه به عنوان آخرین گزینه برای درمان در نظر گرفته شود. یعنی وقتی هیچ کدام از روش های دیگر برای درمان و بهبود درد زانو جواب نداد (فیزیوتراپی، تزریق، مصرف دارو و ...)، انجام عمل جراحی مجاز می شود.

ورزش های فیزیوتراپی برای بهبود آرتروز و تقویت عضلات

هدف از انجام ورزش های فیزیوتراپی در مرحله اول بازیابی توانایی های حرکتی و بازگرداندن دامنه طبیعی حرکتی مفصل و در مرحله بعد تقویت عضلات و افزایش حمایت عضلانی از مفصل است. اگر دستیابی به این دو هدف موفقیت آمیز باشد، شما در نهایت از شر درد زانو خلاص می شوید و می توانید مثل سابق فعالیت هایی که انجام می دادید را انجام دهید. مشکلی که در آرتروز در مفصل زانو ایجاد می کند، فقط درد نیست.

آرتروز به شدت باعث کاهش توانایی های مفصل می شود. کاهش توانایی هم به صورت از بین رفتن توانایی باز شدن و بسته شدن است و هم به صورت کاهش توانایی انقباض و انبساط. یعنی هم شما در باز و بسته کردن پا مشکل پیدا می کنید و هم قدرت و توانایی و اثر گذاری عضلات آن ناحیه کاهش پیدا می کند. یکی از ورزش هایی که برای آرتروز زانو اثر گذاری قابل توجه دارد، انجام ورزش با دوچرخه ثابت است. این حرکت قادر است توانایی حرکتی زانو را بهبود دهد.

وقتی شما از دوچرخه ثابت استفاده می کنید، زانوها مرتباً یک سری حرکات تکراری را انجام می دهد. این کار باعث می شود مفصل برای تولید مایع زلاله ای یا همان مایع مفصلی در زانو، تحریک شود. مایع روان کار طبیعی مفصل تا حدی مشکلات مربوط به آرتروز را حل می کند. یعنی شما با ورزش کردن می توانید اثری تا حدی مشابه با تزریق اسید هیالورونیک در بدن ایجاد کنید. انجام 10 تا 15 دقیقه دوچرخه سواری ثابت به صورت مرتب و طبق برنامه می تواند به روان کاری مفصل کمک کند و در نتیجه مشکلات حرکتی زانو هنگام خم و راست شدن را از بین ببرد.

تقویت عضلات زانو هم در مرحله بعد مورد توجه قرار می گیرد. زانو به خاطر جایگاه استراتژیکی که در بدن دارد، مثل یک سیستم تعلیق در بدن عمل می کند. زانو مثل کمک فنر های ماشین، مجبور است تمام فشار ها و تنش هایی که از حرکات مختلف بدن به سمت پایین وارد می شود را خنثی کند و از به خود جذب کند. در این جاست که اهمیت تقویت عضلات اطراف زانو مشخص می شود. عضلات چهار سر ران (که جلوی زانو قرار دارند) در این میان مهم ترین نقش را بازی می کنند.

البته نباید فقط به تقویت یک دسته از عضلات بپردازید. این کار باعث از بین رفتن تعادل قدرت عضلانی در بدن می شود. یعنی اگر ماهیچه های جلوی ران را تقویت می کنید، هم راستا با آن باید تقویت عضلات پشت ران که عضله همسترینگ می شود را هم در برنامه ورزشی خود قرار دهید.

نسخه اصلی مطلب آشنایی با آرتروز زانو و درد ناشی از این آسیب دیدگی را در سایت دکتر علی نقره کار بخوانید.

---