تغذیه و بیماری های دهان و دندان ( قسمت اول)

شهزاد محمدیان [ متخصص تغذیه ورزشی از استرالیا ]آدرس وب سایت : www.armitaclinic.ir
آدرس مطب : شهرک غرب بلوار فرحزادی تقاطع دریا خ نورانی پلاک 19 طبقه سوم تلفن مطب : 22366770 - 021

تغذیه و بیماری های دهان و دندان ارتباط مستقیم و دوجانبه ای دارند به طوری که مشکلات تغذیه ای می توانند باعث بیماری های دهان و دندان شوند و بیماری های دهان و دندان نیز می توانند باعث بروز مشکلات تغذیه ای شوند.رژیم غذایی در تکامل دندان، سلامتی لثه و بافت دهانی و همچنین پیشگیری و درمان بیماری های دهان و دندان نقش اساسی دارد.

عوامل تغذیه ای در تکامل دندان
تکامل اولیه دندان در ماه دوم تا سوم جنینی و رسوب مواد معدنی در آن در حدود ماه چهارم جنینی آغاز می شود . بنابراین رژیم غذایی مادر باید بتواند مواد مغذی لازم در این رابطه را تامین نماید.در سنین بعدی نیز رژیم غذایی باید بتواند کلسیم و سایر املاح ضروری را فراهم کند. علاوه بر کمبود کلسیم ، کمبود ویتامین گروه Bاز جمله ریبوفلاوین، فولات و همچنین ویتامین Cو آهن باعث بروز علائمی در دهان و دندان می شوند.فلوراید از املاح بسیار ضروری برای سلامتی دندان می باشد. در مناطقی که میزان فلوراید آب ناکافی باشد، لازم است از انواع دارویی فلوراید استفاده کرد.

بیماری های دهان و دندان
در کودکان و نوجوانان دو دسته بیماری عمده دهان و دندان مرتبط با تغذیه وجود دارد: بیماری های مربوط به لثه ( پریودونتال) و پوسیدگی دندان. با ایجاد عادات صحیح غذایی و رعایت بهداشت دهان و دندان می توان تا حد زیادی سلامتی طولانی مدت آن را تا سال های بعدی عمر تضمین کرد.

پوسیدگی دندان
این مشکل به طور شایع در کودکان وجود دارد و در نژاد آسیایی بیش از سایر نژادها دیده می شود. علاوه بر مسائل اقتصادی اجتماعی ، میزان مصرف مواد قندی نیز با پوسیدگی دندان ارتباط مستقیم دارد.مواد قندی موجود در مواد غذایی، عامل اصلی شروع پوسیدگی دندان می باشند. باکتری هایی که به طور معمول در دهان وجود دارند، باعث سوخت و ساز این مواد شده و مقادیری ماده اسیدی تولید می کنند. زمانی که میزان اسید موجود در دهان به حد بالایی برسد، یون های کلسیم و فسفر موجود در مینای دندان از دست می روند و پوسیدگی دندان شروع می شود، یعنی :
مواد قندی +باکتری های دهان ← اسید ← برداشت املاح از دندان = پوسیدگی دندان
پوسیدگی دندان، در واقع نوعی بیماری عفونی است که در طی آن سوخت و ساز میکروب های موجود در دهان باعث تولید اسیدهای آلی شده و به تدریج باعث از بین رفتن مواد معدنی موجود در دندان و به دنبال آن تخریب سریع ساختمان دندان می شود.

به طور معمول چهار عامل بایستی به طور هم زمان وجود داشته باشند تا باعث پوسیدگی دندان شوند :
1- آمادگی سطح دندان برای پوسیدگی
2- وجود میکروب هایی از قبیل استرپتوکک موتانس در محیط دهان
3- وجود مواد نشاسته ای و قندی قابل تخمیر در رژیم غذایی
4- جریان و ترکیب بزاق .محل دندان، کیفیت و کمیت بزاق، وجود و وسعت حفره و شیار در تاج دندان از عوامل تعیین کننده مستعد بودن دندان به پوسیدگی هستند.
بزاق قلیانی می تواند اثر محافظتی داشته باشد در حالی که بزاق اسیدی، باعث افزایش احتمال پوسیدگی دندان می شود.افراد برخی خانواده ها بیش از سایرین مستعد پوسیدگی دندان هستند که می تواند به دلیل برخی عادت های جاری در خانواده ها از قبیل مصرف برخی مواد غذایی و میزان رعایت بهداشت دهان و دندان و یا به دلیل برخی عوامل ژنتیکی باشد.

عوامل موثر بر پوسیدگی دندان
شدت تاثیر مواد اسیدی موجود در دهان برای ایجاد پوسیدگی دندان تحت تاثیر عوامل زیر است :
1- بزاق دهان
2- میکروب های موجود در دهان (پلاک)
3- تعداد دفعات مصرف مواد قندی یا طول مدت باقی ماندن مواد قندی در دهان
4- نوع ماده قندی مصرف شده
5- میزان مقاومت دندان

1 - بزاق
بزاق دهان به عنوان یک بافر ( ماده خنثی کننده ) طبیعی عمل می کند تا اسید تولید شده در دهان را خنثی نماید. بزاق همچنین تامین کننده کلسیم و فسفات می باشد که باعث رسوب املاح در مینای دندان می شود.روند خنثی شدن اسید توسط بزاق، در حدود 20 تا 40 دقیقه طول می کشد ولی اگر در طی این مدت، ماده قندی دیگری مصرف شود، این روند دچار وقفه خواهد شد. شب ها تولید بزاق به کم ترین حد خود می رسد و به همین دلیل است که هنگام شب، دندان ها آسیب پذیرتر از سایر زمان ها می باشند.مدت زمان کافی برای باقی ماندن باکتری در دهان، سوخت و ساز مواد قندی و نشاسته ای قابل تخمیر، تولید اسید و کاهش PHبزاق به کمتر از 5/5 از دیگر عوامل موثر بر پوسیدگی دندان می باشد.زمانی که PHبه کمتر از 5/5 برسد، باکتری های موجود در دهان قادر خواهند بود روند پوسیدگی دندان را آغاز نمایند.

2 - پلاک میکروبی
به لایه باکتری موجود در سطح دندان ها گفته می شود. این باکتری ها باعث تولید اسید شده و مانع اثر بافری یعنی اثر خنثی کننده اسید بزاق می گردد.

3 - میکروب ها
یکی از اجزاء اساسی روند پوسیدگی دندان، وجود میکروب ها در دهان می باشد. میکروب های متعددی قادر به تخمیر مواد قندی و نشاسته ای موجود در رژیم غذایی هستند. استرپتوکک موتانس و به دنبال آن لاکتوباسیلوس کازئین و استرپتوکک سانگیس فراوان ترین عوامل میکروبی موثر در بروز پوسیدگی دندان می باشند. همه این میکروب ها با سوخت و ساز مواد قندی و نشاسته ای موجود در رژیم غذایی باعث تولید میزان کافی اسید برای شروع پوسیدگی دندان می شوند.
مسواک زدن دقیق، حدود نیمی از میکروب های سطح دندان را از بین می برد.

4 - تکرر مصرف مواد قندی
هرچند میزان مصرف مواد قندی، عامل مهمی در ایجاد پوسیدگی دندان می باشد ولی تعداد دفعات مصرف این مواد از اهمیت بیشتری برخوردار است. مصرف مکرر مواد قندی باعث افزایش تولید اسید توسط باکتری ها شده و مانع خنثی شدن اسید توسط بزاق می گردد.
مصرف مکرر مواد قندی + باکتری های دهان (پلاک) ← تولید مکرر اسید ← برداشت طولانی مدت مواد معدنی از دندان = خطر پوسیدگی دندان

5 - نوع ماده قندی مصرف شده
هرچند همه انواع مواد قندی می توانند اسید تولید نمایند ولی برخی از آن ها اثر تخریب کننده بیشتری بر مینای دندان دارند. بر این اساس ، انواع مواد قندی را به دو دسته زیر طبقه بندی می نمایند :
الف- مواد قندی درونی : به آن دسته مواد قندی گفته می شود که به طور طبیعی در ساختمان سلولی مواد غذایی مانند میوه و سبزیجات وجود دارند. این دسته مواد قندی از قدرت تخریبی کمی برخوردارند.
ب- مواد قندی بیرونی : آن دسته مواد قندی هستند که به طور آزاد در مواد غذایی وجود دارند یا به موادغذایی مصرفی افزوده می شوند مانند قند، شکر، عسل و قند موجود در آب میوه یا پوره میوه ( چون ساختمان سلولی میوه تخریب شده است، دیگر جزء قندهای درونی طبقه بندی نمی شود). قندهای بیرونی همچنین در شیر و فرآورده های آن وجود دارند ولی قدرت تخریب کمتری بر مبنای دندان دارند مگر این که مواد قندی به شیر اضافه شوند.
قندهای بیرونی بر همین اساس به قند شیر و قند غیر شیر تقسیم می شوند. مواد قندی بیرونی غیر از شیر اثر تخریبی زیادی بر مینای دندان دارند.