اسپرم، به سلول های جنسی موجود مذکر می گویند که در غده های جنسی تولید می شود. تولید اسپرم فرایندی پیچیده است و به عملکرد طبیعی بیضه ها و همچنین هیپوتالاموس و غده هیپوفیز نیاز دارد. هیپوتالاموس و هیپوفیز هورمون هایی تولید می کنند که باعث تولید اسپرم می شود. هنگامی که اسپرم در بیضه تولید می شود لوله های ظریفی آنها را حمل می کنند تا زمانی که با مایع منی مخلوط شود و از آلت تناسلی خارج شوند. در حدود 30 درصد موارد ناباروری، مربوط به مردان می باشد.

ناباروری مردان دارای علل مختلفی می باشد که شایع ترین آن، آزواسپرمی یا اسپرم صفر می باشد. از روش هایی که امروزه برای درمان ناباروری مردان با علت آزواسپرمی مورد استفاده می گیرند می توان به استخراج اسپرم (بازیابی اسپرم) اشاره کرد. روش های زیادی برای استخراج اسپرم از دستگاه تولید مثل مرد وجود دارد که هدف از انجام تمام این روش ها، به دست آوردن بهترین کیفیت و تعداد اسپرم است.

انواع آزواسپرمی

آزواسپرمی می تواند شامل دو نوع اصلی آزواسپرمی انسدادی و آزواسپرمی غیر انسدادی باشد.

1. در آزواسپرمی انسدادی ممکن است در مجاری اپیدیدیم و مجرای انزالی، انسدادی وجود داشته باشد و یا مجرای وازودفران در اثر جراحی آسیب دیده باشد و در نتیجه این عوامل، از ورود اسپرم به مایع منی جلوگیری گردد.
2. در آزواسپرمی غیر انسدادی، بدن فرد ممکن است به هیچ وجه اسپرم تولید نکند یا اسپرم در سطوح پایین ساخته شود و تعداد کافی از آنها در انزال وجود نداشته باشد. انزال عقب گرد یا رتروگراد یکی از علل این نوع آزواسپرمی می باشد.

آزمایشات مورد نیاز برای تشخیص ناباروری مردان

آزمایشات زیر نیز ممکن است برای ارزیابی باروری مردان توصیه یا تجویز شود:

• آنالیز منی: تعداد و کیفیت اسپرم را تعیین می کند. منی یک مایع بدن است که توسط اندام های تناسلی مردانه ترشح می شود که اسپرم و سایر مواد مغذی را حمل می کند و به اسپرم کمک می کند تا بتواند لقاح موفق را انجام دهد.
• آزمایش خون: مشکلات ژنتیکی یا هورمونی را بررسی می کند. (سطح هورمون در باروری مردان و زنان مهم است.)
• سونوگرافی کیسه بیضه: به دنبال ناهنجاری هایی در سیاهرگ هایی است که خون را از بیضه ها و به بقیه بدن می رسانند.

علل استخراج اسپرم

استخراج اسپرم یا بازیابی اسپرم، یک روش درمان ناباروری مردان است که مستلزم استفاده از روش های کمک باروری مانند IVF یا تزریق درون سیتوپلاسمی اسپرم (میکرواینجکشن) می باشد و زمانی انجام می گردد که اسپرم در مایع منی فرد وجود نداشته و یا مرد قادر به انزال نمی باشد. در این موارد اسپرم از سایر قسمت های دستگاه تولید مثل جمع آوری می شود. برای بررسی وجود یا عدم وجود اسپرم در مایع منی آزمایش آنالیز مایع منی یا اسپرموگرام انجام می گردد. در این آزمایش، مایع منی زیر میکروسکوپ مشاهده و بررسی می شود.

روشهای استخراج اسپرم

روش PESA یا دریافت اسپرم با سوزن مخصوص

تکنیک PESA در مواردی به کار می رود که فرد دچار آزواسپرمی انسدادی باشد و با وجود اسپرم سازی در بیضه، نقص و گرفتگی مادرزادی یا آسیب ناشی از جراحی (نظیر وازکتومی) و عفونت موجب انسداد در مسیر خروجی اسپرم شود. پیش از انجام روش PESA، معمولاً پزشک به فرد توصیه می کند که با تراشیدن موهای ناحیه تناسلی و به صورت ناشتا، در صبح روز آزمایش وارد مرکز جراحی شود. پس از مهیا نمودن شرایط استریل و بی حسی موضعی (بدون نیاز به بیهوشی عمومی)، اسپرم ها به کمک سرنگ و سوزن انسولین آغشته به ماده ای مخصوص، از اپیدیدیم (لوله داخلی بیضه و محل بلوغ و ذخیره اسپرم) کشیده می شود و تحویل آزمایشگاه می گردد. مثبت بودن نمونه سوزنی پس از انجام آسپیراسیون اسپرم، فرد را کاندید میکرواینجکشن می کند و اسپرم ها برای تشکیل جنین آماده می شود؛ اما در صورت منفی بودن آزمایش، نیاز به عمل جراحی وجود دارد. باید ذکر کرد که این روش، اغلب برای افراد وازکتومی شده و با هدف کاهش هزینه و اجتناب از نمونه برداری به کار می رود و همچنین نیازی به برش جراحی یا استفاده از میکروسکوپ قدرتمند ندارد، البته در صورت عدم استخراج اسپرم طی این فرایند، ممکن است یک عمل جراحی دیگر نیز انجام شود.

روش TESA یا استخراج اسپرم از بیضه

طی روش TESA با بی حسی موضعی و بییوپسی سوزنی، یک نمونه از بافت بیضه به طور مستقیم دریافت می شود که برای استخراج اسپرم موردنیاز در روش های IVF و ICSI به کار می رود. این تکنیک، روشی برای تشخیص و درمان آزواسپرمی یا جمع آوری اسپرم از بیضه ها می باشد که اغلب با یک بلوک عصبی در اتاق عمل یا مطب اورولوژی انجام می پذیرد. در واقع، طی عمل TESA می توان تنها با ایجاد یک برش و سوراخ کردن بیضه و پوست آن، اسپرم را به آرامی بیرون کشید.

روش TESE یا عمل جراحی بیوپسی بیضه

در روش بیوپسی بیضه یا TESE که به صورت سرپایی انجام می شود، علاوه بر تراشیدن موهای زائد ناحیه تناسلی و ناشتا بودن در صبح روز نمونه برداری، معمولاً نیاز به یک همراه نیز وجود دارد و فرد 2 ساعت پس از عمل مرخص می گردد. این روش هم تحت شرایط استریل اتاق عمل و با بی حسی موضعی انجام می شود؛ اما در صورت تمایل بیمار به علت دفعات زیاد عمل و همچنین صلاح دید پزشک، امکان تزریق آرام بخش های وریدی نیز فراهم است. روش TESE شامل ایجاد برش هایی کوچک در بیضه و بررسی وجود یا عدم وجود اسپرم در لوله ها می باشد. برای بی حس کردن فرد، باید داروی مناسب به طناب منوی (محل بند بیضه در خارج از شکم) و نیز به محل برش تزریق شود. نهایتاً با شکافتن پوست و بافت بیضه، تکه های بسیار کوچکی از آن برداشته می شود و درون ظرفی حاوی محیط کشت قرار می گیرد. با بررسی بافت مورد نظر در زیر ذره بین های آزمایشگاهی، در صورت مشاهده اسپرم می توان از روش میکرواینجکشن برای باروری مرد استفاده نمود؛ اما عدم مشاهده اسپرم یا کوچک بودن بیش ازحد سایز بیضه ها، پزشک را مجبور به تکرار نمونه برداری می نماید تا از ابتلا به آزواسپرمی مطمئن گردد.

در چنین شرایطی، تکرار روش میکروتسه (Micro TESE) یا نمونه برداری بیضه با میکروسکوپ، امکان بزرگ نمایی بافت مورد نظر، بررسی نمای مناسب تری از بافت بیضه و تشخیص بهتر وجود یا فقدان اسپرم، فراهم می باشد و طبیعی بودن اسپرم ها نشان می دهد که مشکل ناباروری مربوط به موارد دیگری می باشد. لازم به ذکر است که اسپرم های حاصل از این فرآیند را می توان به صورت تازه و ضمن ایجاد هماهنگی با تخمک گذاری زن برای باروری استفاده کرد یا آنها را برای بارداری های آینده فریز نمود.

روش MESA یا استخراج اسپرم از لوله های اپیدیدیم

روش MESA در مردانی استفاده می شود که به دلیل فقدان مجرای وازودفران مادرزادی دوطرفه و یا در اثر وازوکتومی، دچار انسداد لوله اپیدیدیم شده اند. در این روش، پزشک پس از مشاهده دقیق لوله های اپیدیدیم در زیر میکروسکوپ، می تواند به بررسی بیشترین تعداد اسپرم های با تحرک بالا بپردازد و آنها را پس از استخراج و همزمان با پروسه تخمک گیری همسر مورد استفاده قرار دهد. همچنین پزشک تعدادی اسپرم باکیفیت را نیز به منظور استفاده های آتی به ویژه برای روش های IVF یا ICSI فریز می کند.

مراقبت قبل از استخراج اسپرم

پیش از انجام این تست موارد زیر را به پزشک اطلاع دهید:

• هر نوع مشکل خونریزی
• آلرژی به داروها شامل بی حسی
• لیستی از تمامی داروهای مصرفی خود را به پزشک ارائه دهید.
• استفاده از هر نوع داروی ضد انعقاد خون مثل وارفارین، هپارین، انوکساپارین، آسپرین، ایبوپروفن و یا سایر داروهای ضد التهابی غیر استروئیدی.
• اگر بیوپسی بیضه ها در زیر بی حسی موضعی انجام شود، معمولاً آمادگی خاص دیگری نیاز نیست.

مراقبت های لازم بعد از استخراج اسپرم:

زمان بهبودی بعد از استخراج اسپرم از بیضه یا اپیدیدیم، به روش استفاده شده بستگی دارد و می تواند از چند روز تا یک هفته متغیر باشد. به بیشتر بیماران گفته می شود که از فعالیت شدید خودداری کنند. استفاده از بسته های یخ بلافاصله بعد از عمل نیز کمک کننده می باشد. پزشک برای کمک به کاهش درد، داروهای مسکن تجویز می کند. همچنین ممکن است قبل و یا بعد از استخراج اسپرم به بیمار آنتی بیوتیک داده شود تا از ایجاد عفونت جلوگیری گردد. اگر بیمار بخیه داشته باشد، به زمان بیشتری برای بهبودی نیاز خواهد داشت. اکثر آقایان می توانند پس از 24 تا 48 ساعت به سرکار بازگردند؛ اما بازگشت به مشاغل سنگین ممکن است 5 تا 10 روز طول بکشد.

نتایج استخراج اسپرم

به طور کلی آزمایش نمونه حاصل از بیوپسی یبضه می تواند ۴ نتیجه به همراه داشته باشد:

1- طبیعی

این بدین معنی است که علت فقدان اسپرم در مایع منی، بیماری بیضه نیست.

2- توقف در تکامل اسپرم

برای تولید اسپرم سلولهای زایا در لوله های منی ساز از ۱۶ مرحله عبور کرده و تبدیل به اسپرم بالغ می شوند. گاهی این تکامل چند مرحله پیش رفته و در مرحله بخصوصی متوقف می شود.

3- کمبود تولید اسپرم

در این بیماران در قسمت هایی از بیضه تکامل کامل اسپرم صورت می گیرد؛ ولی آنقدر اندک است که در مایع منی ظاهر نمی شود.

4- فقدان سلول های زایا

در این موارد یک انسداد در مسیر خروج اسپرم از بیضه ها وجود دارد که به آن آزواسپرمی انسدادی (Obstructive Azoospermia) می گویند. در تعدادی از این بیماران می توان با جراحی انسداد را برطرف شود.

عوارض استخراج اسپرم

مشکلات احتمالی پس از استخراج اسپرم:

• خونریزی
• عفونت
• درد
• احتمال پیدا نکردن اسپرم
• نیاز به انجام عمل های دیگر
• آسیب یا از بین رفتن بیضه (این مورد نادر است).

هزینه استخراج اسپرم

استخراج اسپرم با عمل جراحی انجام می شود که بستگی به محل انجام عمل (بیمارستان)، هزینه دستمزد پزشکان، هزینه های جانبی بیمارستان و ... متغیر است.

نسخه اصلی مطلب روشهای استحصال اسپرم (Sperm Retrieval) را در سایت دکتر پیمان صالحی بخوانید.

---