استفاده از ماده حاجب در معاینات اشعه ایکس یکی از روش های کلیدی در تصویربرداری پزشکی است که به تشخیص و ارزیابی دقیق تر شرایط بیمار کمک می کند. مواد حاجب، که معمولاً حاوی ترکیبات یددار یا باریم هستند، به افزایش کنتراست تصاویر اشعه ایکس کمک می کنند و به پزشکان این امکان را می دهند تا ساختارها و ارگان های داخلی بدن را با وضوح بیشتری مشاهده کنند. این روش به ویژه در ارزیابی سیستم گوارشی، عروق خونی و سایر بافت ها حیاتی است. در این مقاله به بررسی علل استفاده از مواد حاجب، نحوه عملکرد آنها، و کاربردهای کلیدی این مواد در معاینات اشعه ایکس پرداخته خواهد شد.

ویژگیهای ماده حاجب

• اين مواد بايد سبب ايجاد كنتراست زياد ميان عضو مورد مطالعه از يك طرف و بافتهاي مجاور از طرف ديگر شود.
• عدم ايجاد تحريك و بي ضرر بودن
• آسان، سريع و به طور كامل توسط راههاي طبيعي و فيزيولوژيك بدن جذب و دفع شود.
• ماده حاجب بايد يكنواخت باشد تا تصوير يكنواختي ايجاد كند.
• تركيب پايداري داشته باشد به طوري كه اجزاي ان در ارگانهاي مختلف بدن از هم جدا نشود و سم آن آزاد نگردد يا قبل از استفاده تغيير نكند؛ زيرا همانطور كه ميدانيم موادي مانند يد و باريم هرگز به تنهايي استفاده نميشوند، بلكه از آنها در تركيباتي مناسب استفاده مي شود.

نحوه ورود ماده حاجب به داخل بدن

مواد حاجب به طور دائمی رنگ اندام های داخلی را تغییر نمی‎دهند، بلکه به طور موقتی نحوه تعامل اشعه ایکس یا سایر ابزارهای تصویربرداری را در برخورد با بدن تغییر می دهند.

مواد حاجب از سه راه عمده وارد بدن می‎شوند:

1. بلعیدن (به صورت مواد خوراکی از طریق دهان)
2. تزریق وریدی (تزریق به داخل شریان های بدن)
3. آنما یا تنقیه (از طریق مقعد)

در برخی موارد تزریق مواد حاجب به صورت موضعی به داخل مفصل و نخاع انجام می‎گیرد که کمتر شایع است. به طورکلی منع منصرفی برای این مواد وجود ندارد و پس از تصویربرداری، این مواد یا جذب بدن می‏شوند یا از طریق ادرار و مدفوع، از بدن خارج می شوند.

ملاحظات استفاده از مواد حاجب

• ماده حاجب تزریقی محلول آبکی، استریل، شفاف، بی رنگ تا حدی زرد و بی بو است. بنابراین باید با دید مستقیم، به منظور بررسی رسوبات و تغییر رنگ آن قبل از تجویز کنترل گردد، اگر رسوبات و تغییر رنگ قابل توجهی وجود داشت، نباید استفاده شود.
• ترکیب حجم و غلظت برای استفاده، باید به دقت و بطور فردی بر اساس فاکتورهایی نظیر: سن، وزن بیمار، اندازه رگ و سرعت جریان خون در رگ و عملکرد کلیه مورد محاسبه قرار گیرد.
• مواد حاجب به دلیل تداخل داروئی و ناسازگاری شیمیایی نباید با سایر داروهای تزریقی مخلوط شده یا در راههای تجویزی داخل وریدی حاوی داروها، محلول ها یا ترکیبات مغذی خاص تجویزگردند. رقیق کردن ماده حاجب تزریقی با سرم نرمال سالین استریل توصیه نشده است.
• کشیدن ماده حاجب از ظروفشان باید تماماً تحت شرایط استریل تنها با استفاده از سرنگ ها و وسایل استریل انجام شود. تکنیک استریل باید درتمام تزریقات عروقی که شامل مواد کنتراست باشد، رعایت شود.
• اگراز لوازم چند بار مصرف استفاده می شود، مراقبتهای دقیق به منظور رفع پیشگیری ازآلودگی، لازم است.
• مواد حاجب پس از بازشدن، باید بلافاصله مورد استفاده قرار گیرند.
• مواد کنتراست یددار تجویز شده به صورت داخل عروقی بایستی در زمان تزریق دمایی مساوی دمای بدن ویا نزدیک به آن داشته باشند.

مراقبت های بعد از مصرف ماده حاجب

• نوشیدن مایعات فراوان تا هرچه سریعتر ماده حاجب تزریق شده از طریق ادرار کردن از بدن دفع شود.
• بیمار می تواند رژیم غذایی و دارویی خود را بدون تغییر ادامه دهد.

عوارض ماده حاجب

1. احتمال آسیب به کلیه در صورت عدم رعایت موارد زیر:

در صورت داشتن دیابت/ بیماری های کلیوی یا مصرف داروهای کاهنده قند خون (متفورمین)، موضوع را فوراً به کارشناس یا پزشک رادیولوژیست اطلاع داده تا در مورد قطع داروهای شما تصمیم گیری انجام شود. قابل ذکر است که مصرف هم زمان داروی متفورمین با تزریق ماده حاجب تداخل اثر داشته و می تواند برای کلیه ها آسیب رسان باشد. در مواردی که بیماران داروی متفورمین مصرف می کنند باید این دارو را 48 ساعت قبل و بعد از انجام تزریق ماده حاجب مصرف ننمایند. انجام آزمایش کراتینین (تا حداکثر یک هفته قبل) برای بیمارانی که بالای 70 سال هستند یا بیمارانی که سابقه بیماری کلیوی دارند یا تحت شیمی درمانی می باشند الزامی است. در صورتی که بیمار کراتینین غیر طبیعی داشته باشد حتماً باید با کارشناس مربوط مشورت نماید.

2. بروز حساسیت به ماده حاجب:

در بیمارانی که زمینه ای از حساسیت به دارو یا غذای خاص دارند الزامی است که قبل از تجویز ماده حاجب داروی ضد حساسیت تجویز شود. با این اقدام می توان احتمال بروز حساسیت به ماده حاجب را به میزان قابل توجهی کاهش داد. در صورتی که قبلاً تزریق ماده حاجب داشته اید و به آن حساسیت داشته اید فوراً به کارشناسان مربوط اطلاع دهید. واکنش های حساسیتی ممکن است به شکل خفیف (سرگیجه، افت فشارخون، خارش و کهیر خفیف و سردرد) باشد یا می تواند به صورت تأخیری ایجاد شود که در این موارد ممکن است بیمار بعد از گذشت 24 ساعت از تجویز ماده حاجب واکنش هایی از قبیل کهیر یا قرمزی بدن شود.

نسخه اصلی مطلب علت و کاربرد استفاده از ماده حاجب در بعضی از معاینات اشعه ایکس را در سایت دکتر غلامرضا سیف بخوانید.

---