بیش فعالی و کمی دقت کودکان(ADHD)

دکتر محمد آذربایجانی [ اعصاب ، روان و مشاوره ]آدرس وب سایت : www.drazarbayejani.ir
آدرس مطب : اصفهان ، خیابان شمس آبادی ، خیابان پارس دوم ، مجتمع مریم ، واحد 46 تلفن مطب : 32347879 - 031

انواع بیشفعالی
۱) نوع غالباً بیتوجه
۲)نوع غالباً بیش فعال (تکانشگر)
۳) نوع مرکب (ADHD)
کودکان مبتلا به نوع اول بیش فعالی در توجه و دقت و تمام کردن کارها مشکل دارند و کودکان حواسپرت و آشفتهای هستند. محققان دریافتهاند که این کودکان در انجام کارهای تحصیلی نیز مشکل دارند.
در نوع بیتوجهی کودک بیشترین مشکل را در نگهداری توجه و تمرکز دارد. به نظر میرسد که او هیچ توجهی به صحبتهای طرف مقابل نمیکند، در اتمام کارهایش حتی آن کارهایی که خودش دوست دارد، مشکل دارد، به جزئیات بیتوجه است، هنگام بازی یا انجام تکالیف تمرکز کافی ندارد، وسایل خود را مدام گم میکند یا در خانه و مدرسه جا میگذارد. دختران بیشتر از پسران به این نوع اختلال دچار میشوند.
در نوع پرتحرکی/ تکانشگری، کودک بسیار پرتحرک بوده وعمدتاً دست به کارهای خطرناک از جمله بازی با وسایل برقی، بالا رفتن از دیوار یا کمدها و ... میزند، پرحرف است، رفتارهای پرخاشگرانه از خود نشان میدهد، دائماً میخواهد جلب توجه کند، سرجای خود مدام وول میخورد، حرکتهای بی جا از خود نشان میدهد، با دستهایش زیاد بازی می کند. برای انجام هر کاری عجله دارد و همیشه در حال دویدن است. این نوع اختلال بیشتر در پسران دیده میشود.

همهگیر شناسی
به نظر میرسد این اختلال در ۳ تا ۵ درصد از کودکان در سنین مدرسه رواج داشته باشد، پژوهشها حاکی از آن است که پسران بیشتر از دختران (نسبت ۳ به ۱ و یا ۵ به ۱) به این اختلال مبتلا میشوند. همچنین این اختلال در زایمانهای اول به شرط پسر بودن نوزاد (تاثیر جنسیت) و خانوادههایی که والدین آن ها دچار مصرف مواد مخدر، اختلال اجتماعی، اختلال بیشفعالی و ... هستند شایعتر است
بعضی از مردم معتقدند که این کودکان باهوش اند، در مقابل برخی معتقدند که آنان از هوش کمتری برخوردارند. نتایج پژوهش ها نشان می دهد که این کودکان دارای هوش کمتری نیستند اما وجود برخی مشکل ها در عملکرد مربوط به توجه و تمرکز حواس باعث بروز مشکل در عملکرد هوشی این کودکان می شود. و اغلب این نگرش وجود دارد که این اختلال را ناشی از عوامل زیستی، آسیب مغزی یا وراثت بدانند، ۳ تا ۵درصد کودکان مبتلا به این بیماری هستند که در این میان پسرها سه برابر بیشتر از دخترها مبتلا می شوند.
تاریخچه اختلال بیش فعالی
قدیمی ترین توصیفی که از بیش فعالی یا فزون جنبشی وجود دارد از پزشکی آلمانی به نام هاینریش هافمن در میانه سال های ۱۸۰۰ است. شکسپیر در یکی از شخصیت های داستانی خود در نمایش نامه «شاه هنری هشتم» به نوعی از این بیماری اشاره کرده است.
در ادبیات توصیفی کودکان با اختلال نارسایی بیش فعالی به نام برخی از افراد معروف برمی خوریم که نویسندگان آن منابع ادعا کرده اند که این افراد، به این اختلال مبتلا بودند. این ادعا براساس شرح حالی که از زندگی این افراد در تاریخ آمده انجام گرفته است بدون اینکه این ادعا را تأیید بکنیم نام برخی از این افراد را یادآور می شویم.
سقراط، موزارت، ناپلئون بناپارت، جمال عبدالناصر، نیوتون،الکساندر گراهام بل، چرچیل، هانس کریستین آندرسون، آگاتا کریستی ، بتهوون، لئوناردو داوینچی، گالیله، لئو تولستوی، ارنست همینگوی، شاهزاده چارلز، ونگوگ، ادیسون، بیل کلینتون، جرج بوش، جان کندی، جان راکفلر، بیسمارک، داروین، اینشتین، برناد شاو، پیکاسو.
مشکلات بالینی اختلال بیش فعالی
در کودکان دارای این اختلال مشکل های بالینی به قرار زیرند:
تکانشگری(رفتار بدون تفکر)، کم توجهی و حواس پرتی، دچار اشکال هنگام بازی با کودکان، بی توجهی به حرف دیگران، مشکل در پیروی از دستورها، انجام کارهای خطرناک بدون آنکه به پیامد آنها فکر کند، رفتارهای آزارشی، نافرمانی و عدم همکاری، خودآزاری (کندن مو و پوست خود)، معمولاً برخوردار بودن از هوشبهر طبیعی(ناتوانی در انجام برخی کارها مثل تکلیف ها و یادگیری در مدرسه)، تصادف کردن به میزانی بیش از دیگران، داشتن عزت نفس پایین و احساس ناکامی، نشان دادن بسیاری از مشکل های خود حتی در خواب(تکان خوردن پیاپی و جابجا شدن)، داشتن مشکل های اجتماعی مانند گوشه گیری یا پرخاشگری، اختلال های زبان و گفتار، اختلال در خواندن و نوشتن، مشکل سازگاری در موقعیت های جدید، نارسائی های شناختی، اختلال های خلقی و افسردگی.
سبب شناسی اختلال بیش فعالی
دانشمندان نمی توانند به طور قطعی مشخص کنند که علت اصلی اختلال نارسایی بیش فعالی چیست؟ تا کنون هیچ مدرکی که نشان دهد عوامل اجتماعی و روش های تربیتی عامل بوجود آمدن بیماری هستند ارائه نشده است و اکثر محققین علت بیماری را عوامل بیولوژیک دانسته اند. بنابراین می توان با اطمینان به والدین این کودکان گفت که بی جهت خود را مقصر ندانند و خود را سرزنش نکنند. با این وجود ممکن است عوامل زیر در ایجاد یا تشدید بیماری دخالت داشته باشند:
۱- عوامل طبیعی
مصرف سیگار و الکل در دوران بارداری ممکن است رابطه ای با ایجاد بیماری داشته باشد. مسمومیت با سرب نیز می تواند از علل این بیماری باشد. به نظر می رسد تماشای زیاد تلویزیون و بازی های کامپیوتری نیز در پیدایش آن دخیل باشند.
۲- صدمات و اختلالات مغزی
کودکانی که در اثر تصادف دچار صدمات مغزی می شوند گاهی علائمی مشابه اختلال بیش فعالی و کم توجهی بروز می دهند. قسمت جلویی مغز مسئول کنترل تفکر، رفتار و احساسات است و در استدلال کردن و حل مسئله نقش مؤثری دارد.
۳- تغذیه
شکر و چاشنی های غذا علائم بیماری را تشدید می کنند. برخی محققین معتقدند که حساسیت های غذایی، مسمومیت با فلزات سنگین، رژیم غذایی کم پروتئین، کمبود مواد معدنی، اسیدهای چرب ضروری، اختلالات تیروئیدی و کمبود ویتامین ها خصوصاً ویتامین های گروه B از عوامل خطر ایجاد اختلال بیش فعالی هستند. کمبود منیزیوم هم می تواند علائم روانی زیادی از قبیل افسردگی، اضطراب، بی قراری و تحریک پذیری ایجاد نماید به نظر می رسد که کودکان مبتلا به این بیماری دچار کمبود مواد معدنی مثل منیزیوم، روی و آهن باشند.
۴- ژنتیک
اختلال بیش فعالی کم توجهی اغلب در افراد یک فامیل دیده می شود ۲۵درصد بستگان نزدیک کودک، مبتلا به این بیماری هستند در حالی که شیوع این بیماری در کل جامعه ۵درصد است. مطالعه روی دوقلوهای همسان به شدت نقش ژنتیک را تأیید می کند. امروزه حتی می توان با بررسی ژن ها خطر ابتلای نوزاد را درآینده مشخص نمود.
۵- به هم خوردن توازن شیمیایی و عصبی
سلول های عصبی از خود موادی ترشح می کنند که در اندیشیدن، ذخیره و پردازی اطلاعات نقش مؤثری دارند یکی از این مواد ماده ای به نام دوپامین است. دوپامین در کودکان بیش فعال کم توجه به طور غیرطبیعی پایین است. محققین فکر می کنند که کم توجهی و مشکلات حافظه این بیماران به علت کم بودن مقدار این ماده در مغز است در ۶۰درصد این بیماران ژن های کنترل کننده دوپامین غیرطبیعی هستند. ماده دیگری که از سلول های عصبی ترشح می شود و در این بیماری اهمیت دارد استیل کولین نام دارد که در حافظه، توجه، هشیاری، ادراک، استدلال و قضاوت نقش دارد در این بیماران مقدار این ماده نیز غیرطبیعی است.
توصیه هائی به والدین:
▪ پیشبینی برنامه منظمی برای فعالیتهای روزانه کودک مانند بیدار شدن، بازی کردن و وعدههای غذا
▪ آگاهی کودک از قوانین خانه و در پی داشتن عواقب در صورت رعایت نکردن
▪ نوشتن قواعد
▪ تقویت با پاداش و تحسین رفتارهای خوب
هنگامی که به کودک خود دستوری میدهید، آهسته و واضح صحبت کنید و به سادگی سخن بگویید. بهتر است از کودک بخواهید که دستورات را تکرار کند.
▪ نظاره کودک هنگام حضور در جمع دوستان
▪ بازخورد مثبت با کلام و دادن جایزه به واسطه تسلط بر مهارتهای اجتماعی برای کودکان مبتلا به بیشفعالی
▪ تقدم تشویق بر تنبیه
▪ جدا دانستن رفتار ناپسند کودک از او
▪ نشان دادن مداوم علاقه به او برای افزایش اعتماد به نفس کودک
▪ ثبات و پایداری در انتظارات خود از کودک
▪ فاصله گرفتن از کشمکش
▪ همکاری نزدیک با مدرسه و آگاهی از پیشرفت تحصیلی کودک
▪ نادیده گرفتن تخلفهای کوچک
* هر چقدر می توانید در مورد این بیماری بیاموزید هر چقدر بیشتر بدانید می توانید به کودکتان کمک کنید.
* مقررات مشخص و ساده ای برای کودکتان وضع کنید و به او بگوئید چه کاری می تواند انجام دهد.
* کودکتان را وقتی کار صحیحی انجام می دهد تشویق کنید.
* با سایر والدین که مشکل مشابه شما را دارند صحبت کنید در این تماس ها می توانید از تجربه و حمایت عاطفی آنها بهره مند شوید.
* مرتباً بامعلم فرزندتان در تماس باشید. رفتارهای کودکتان را در منزل به معلم وی اطلاع دهید و از رفتارش در مدرسه بپرسید.
* نیمکت یا صندلی او را کنار پنجره یا جایی که ممکن است باعث حواس پرتی او شود قرار ندهید.
* دانش آموزان با اختلال نارسایی بیش فعالی با روش های عملی بهتر یاد می گیرند تا با روش سخنرانی معلم.
* به آنها این روش را یاد بدهید که به خود بگویند «صبرکن! کمی بیشتر دقت کن! حالا انجام بده» این روش رفتاری تکانشی او را کاهش می دهد.
* او را در یک گروه کلاسی عضوکنید تا کارهایش را به صورت گروهی انجام دهد.
* او را زود به زود تشویق کنید او به پاداش های پیاپی در زمان کوتاه نیاز دارد.
* تماس چشمی خود را با او بطور مستمر حفظ کنید و او را زود به زود نگاه کنید.
* سعی کنید از رنگ ها به خصوص مواد دیداری (مثل نقاشی، مجسمه، عکس و فیلم) و مواد لمسی (مثل گچ، کاغذ، خمیر و مانند اینها) بیشتر استفاده کنید نتیجه بررسی ها نشان داده است که این دانش آموزان، در یادگیری از راه دیدن و لمس کردن وضعیت بهتری دارند.
* از حرکات دست و چهره و وسائل کمک آموزشی برای تدریس استفاده کنید.
* به محض شک به این اختلال، سریعاً کودک را به روان پزشک ارجاع دهید. هوشیاری شما در این زمینه می تواند آینده کودک را دگرگون سازد.
* تا حد امکان درس را مفرح تدریس کنید علاقمندی کودک به درس مانع تشدید کم توجهی او خواهد شد.
* در برخورد با این کودکان صبور و منعطف باشید.
توصیههایی به معلمان
▪ معلمان باید میزان عیبجویی و انتقاد از این دانشآموزان را تا حداقل ممکن کاهش دهند.
▪ میزان توجهشان به این کودکان باید متناسب بوده و کم و زیاد نشود.
▪ باید همکاری مداوم و لازم را در برنامه اصلاحی کلاس داشته باشند.
▪ ایجاد یک رابطه عاطفی بسیار سازنده و مثبت بین معلم و دانشآموزان بیش فعال ضروری است.
▪ برقراری ارتباط میان مشاور مدرسه، مدیر، والدین کودکان، روانشناس و روان پزشک کودک موثر است.
▪ مسلماً تدریس و آموزش به این دانشآموزان باید در موقعیتهایی باشد که توجه آنها به معلم است.
▪ برای این دانشآموزان باید هر بار و در هر زمان فقط یک تکلیف تحصیلی تعیین کرد.
توصیههایی به بیشفعالان
▪ سعی کنید مرتب ورزش کنید
▪ به اندازه کافی بخوابید
▪ با تمرینهای آرامسازی، آرامش را به خود برگردانید
▪ در صورت مصرف دارو دستورات پزشک را به دقت اجرا کنید
در صورت بروز عوارض دارویی به پزشک خود اطلاع دهید و با او مشورت کنید.
روش های درمان
آنچه بیشترین تاثیر را بر روند و تاثیر درمان میگذارد، تشخیص به موقع و زودهنگام اختلال و ارجاع سریع کودک به پزشک متخصص است که امکان کاهش آسیب را فراهم میسازد.
▪ روان درمانی:
این درمان توسط یک تیم روان پزشک و روان شناس انجام می گیرد و در آن دو مسئله مورد توجه قرار می گیرد، یکی واکنش ها و رفتارهای فرد و دیگری تفکرات و نگرش هایی که علائم را تشدید می کند به بیمار یاد داده می شود که چگونه در شرایط مشکل زا واکنش ها رو رفتارهای خود را کنترل نماید با این شیوه درمان (رفتاردرمانی) واکنش هایی مثل خشم، افسردگی، و آسیب به خود تحت کنترل درآمده و کودک قادر خواهد بود ارتباط بهترین بین فکر و جسمش برقرار سازد. از سوی دیگر به بیمار نشان داده می شود که چگونه یک مدل فکری و یک نگرش، علائم بیماری را تشدید می کند و براثر آن بیمار بدون علت عصبانی یا مضطرب می شود و این حس منفی منجر به واکنش منفی می شود و در مجموع سعی می شود با این شیوه درمان، مهارت های ذهنی فرد در کنترل رفتار و برقراری روابط اجتماعی افزایش یابد.
▪درمان دارویی:
داروهایی که در این بیماری استفاده می شوند آمفتامین و ریتالین مشهورترین داروهای این گروه هستند. آمفتامین را برای کودکان بالای سه سال و ریتالین را برای کودکان بالای شش سال تجویز می کنند. عوارض داروها جزئی بوده و بستگی به دوز مورد استفاده دارند. شایع ترین عوارض این داروها کاهش اشتها، بی خوابی، اضطراب، تحریک پذیری، شکم درد و سردرد است اکثر این عوارض پس از چند هفته از شروع درمان از بین می روند.
در پایان لازم به ذکر است درمان کودک بیمار به تنهایی کافی نیست و لازم است خانواده او نیز آموزش های لازم را فراگیرند. یکی از راه های حمایت از خانواده، تشکیل گروه های حمایت گراست که از خانواده هایی که فرزندان بیش فعال کم توجه دارند، تشکیل شده است در این گروه خانواده ها در تاریخ مشخصی گرد هم می آیند و نسبت به مشکلات و دستاوردهایشان صحبت می کنند و از حمایت عاطفی و مشورت یکدیگر بهره مند می شوند بسیار مهم است که اولیا مدرسه و معلم کودک نی در جریان بیماری قرارگیرد. این مسئله به پذیرش کودک در محیط مدرسه کمک شایانی می کند.