رادیولوژی یا علم تصویربرداری، شاخه ای از پزشکی است که با انرژی تابشی در تشخیص و درمان بیماری ها سر و کار دارد. رادیولوژی که همچنین به عنوان تصویربرداری تشخیصی نیز شناخته می شود، ابزاری است که پزشکان می توانند توسط آن، آنچه را که در بدن اتفاق می افتد دیده و درک کنند. قبل از ظهور رادیولوژی، فقط با مرگ بیمار، پزشکان می توانستند ارگان های داخلی را مورد بررسی قرار داد.

در رادیولوژی از اشعه استفاده شده و از تصاویر استفاده نمی شود. این نوع تصویربرداری مستقیماً از اشعه یونی استفاده می کند. به طور کلی می توان گفت رادیولوژی یک تخصص در پزشکی است که به تولید تصاویر داخلی بدن از طریق عوامل مختلف فیزیکی، میدان مغناطیسی و غیره می پردازد و از این تصاویر برای تشخیص و در حد کمتری برای پیش آگاهی و درمان بیماری ها استفاده می کند. هدف از رادیولوژی تشخیص مشکلات داخلی، جلوگیری از ایجاد صدمه و درد قبل از اینکه این بیماری خیلی جدی شود است؛ زیرا پزشکان را قادر می سازد تا بیماری ها را سریع تر و دقیق تر تشخیص دهند.

دستگاه رادیولوژی

اشعه ایکس یا رنتگن در طبیعت، زیاد وجود ندارد. برای کاربرد پزشکی این پرتوها باید به وسیله لامپ هایی که برای این منظور ساخته شده اند تولید شود. در لامپ مولد اشعه ایکس که شبیه لامپ های کاتودیک است، با بمباران الکترونی قطعه فلز مقاوم و کوچکی که از جنس تنگتن در قطبی از لامپ به نام کانون قرار دارد، ترازهای انرژی الکتریکی در این فلز به هم می خورد و انرژی ناشی از جابجایی الکترون ها به صورت اشعه ایکس بیرون می آید. الکترون هایی که مورد استفاده قرار می گیرند از سیم پیچ کوچکی در قطب منفی لامپ تولید می شوند و به کمک خلأ درون لامپ و تحت تأثیر اختلاف پتانسیل که از یک ژنراتور تولید می شود، به کانون لامپ برخورد می کنند.

دستگاه های مورد استفاده در رادیولوژی

دستگاه هایی که با اشعه ایکس کار می کنند.

• X-Ray: این دستگاه معمولاً در تشخیص بیماری های استخوان و ریه استفاده می شود.
• ماموگرافی: این دستگاه اغلب در تشخیص بیماری های سینه استفاده می شود. همچنین بعد از ۴۰ سالگی به عنوان یک ابزار غربالگری از آن استفاده می شود.
• تراکم سنجی استخوان: این دستگاه اغلب در تشخیص پوکی استخوان استفاده می شود. دستگاه، میزان تراکم استخوان در بیمار را اندازه گیری می کند.
• توموگرافی کامپیوتری CT: برای تشخیص بیماری های کل بدن استفاده می شود.
• آنژیوگرافی: برای تشخیص بیماری های عروقی استفاده می شود. درمان بیماری های عروقی نیز با دستگاه آنژیوگرافی انجام می شود. از تجهیزات مختلفی برای ورود به ورید استفاده می شود. سپس با داخل شدن داروها به داخل ورید، رگ قابل مشاهده است.

دستگاه هایی که با امواج صوتی کار می کنند:

• سونوگرافی: متداول ترین وسیله پزشکی در درمان بیماری اندام های شکم است. همچنین این دستگاه در نظارت بر بارداری استفاده می شود و ضرری برای بیمار ندارد.
• سونوگرافی داپلر رنگی : در تشخیص بیماری های عروقی استفاده می شود. همچنین به وسیله آن، خونرسانی بسیاری از اندام ها نیز ارزیابی می شود. از این سونوگرافی در بارداری نیز استفاده می شود.

دستگاه هایی که با امواج فرکانس رادیویی کار می کنند:

• MRI: این دستگاه، برای تشخیص بیماری های تمام ساختارهای بدن، به ویژه ساختارهای رباط های مغزی و عضلانی استفاده می شود. همچنین در بررسی اندام های شکم به طور گسترده ای مورد استفاده قرار می گیرد.

عملکرد دستگاه رادیولوژی

پرتو ایکس ری اولیه

منبع اشعه ایکس لوله اشعه ایکس است. اشعه ایکس در یک منطقه بسیار کوچک در داخل لوله تشکیل می شود. از این مرحله، اشعه ایکس به فضا منحرف می شود. لوله اشعه ایکس توسط یک محفظه لوله سرب دار احاطه شده است. قسمتی از اشعه ایکس پراکنده توسط محفظه لوله جذب می شود. اشعه ایکس ایجاد شده، از طریق شکافی به نام درگاه لوله از محفظه خارج می شود. تابشی که از لوله خارج می شود، تابش اولیه نامیده می شود.

به ناحیه مربعی اشعه ایکس که به بیمار و میز اشعه ایکس برخورد می کند، میدان تابش گفته می شود. یک خط خیالی در مرکز پرتوی اشعه ایکس و عمود بر محور طولانی لوله اشعه ایکس، اشعه مرکزی نامیده می شود. اشعه مرکزی در موقعیت یابی بیمار مهم است؛ زیرا از این نقطه برای تراز کردن لوله اشعه ایکس با قسمت موردنظر از بدن بیمار، استفاده می شود.

عبور اشعه از بدن بیمار

طی قرار گرفتن در معرض رادیوگرافی، اشعه ایکس از لوله از طریق بیمار به گیرنده تصویر (IR) هدایت می شود. با عبور اشعه ایکس از بدن بیمار، برخی از آنها توسط بیمار جذب می شوند و برخی دیگر جذب نمی شوند. ساختارهای آناتومیک که دارای تراکم (جرم) بافتی بیشتری هستند، مانند استخوان، تابش بیشتری نسبت به بافت کم چگال، مانند عضله جذب می کنند.

این مرحله منجر به تابش الگویی با شدت متفاوت در پرتو اشعه ایکس از طرف بدن بیمار می شود. به این تابش، تابش باقی مانده یا تابش خروجی می گویند. این تابش در نهایت به IR منتقل می شود. اکنون IR شامل یک «تصویر دیده نشده» به نام تصویر نهفته است. این تصویر تا زمان پردازش در فسفرهای IR ذخیره می شود. در مرحله پردازش، تصویر پنهان به یک تصویر قابل مشاهده تبدیل خواهد شد.

سیستم گیرنده تصویر

سیستم IR شامل یک کاست است که حاوی صفحه تصویربرداری فسفر است. امروزه در بخش رادیولوژی، IR بخشی از سیستم تصویربرداری دیجیتال است. این کاست حاوی صفحه ای با فسفرهای خاص است که تصویر اشعه ایکس را تا زمان پردازش ذخیره می کند. کاست از فسفرهای صفحه در برابر آسیب و آلودگی محافظت می کند. صفحات IR در اندازه های استاندارد ارائه می شوند.

نحوه انجام رادیولوژی

بعد از اینکه تکنیسین رادیولوژی بیمار را در وضعیت مناسب قرار داد و اندامی که قرار است تصویربرداری کند را عکسبرداری کرد، او را در وضعیت مناسبی قرار می دهد. بعد از آن یک صفحه فلزی که مخصوص فیلم رادیولوژی می باشد را زیر اندام یا کنار آن قرار می دهد که به آن صفحه کاست Cassette می گویند. در مرحله بعد منبع اشعه ایکس که بر روی دسته فلزی خاصی قرار گرفته را در نزدیکی اندام قرار می دهد به طوری که قسمتی از اندام که نیاز به تصویربرداری دارد بین منبع اشعه ایکس و کاست قرار گیرد. از بیمار خواسته می شود تا در همین وضعیت بی حرکت باقی بماند.

تکنسین رادیولوژی اتاق را ترک کرده و در اتاق مجاور کلید تولید اشعه ایکس را می فشارد. تابش اشعه ایکس به اندام مورد نظر در کسری از ثانیه صورت می گیرد. در بسیاری اوقات عکس برداری از اندام در دو یا چند جهت انجام می شود به این معنی که چند عکس از اندام از زاویه های مختلف گرفته می شود. در این موارد تکنسین رادیولوژی مجدداً اندام را در وضعیت دیگری قرار داده و مراحل قبل را تکرار می کند. از بیمار خواسته می شود تا در اتاق دیگری منتظر بماند. در این فاصله زمانی فیلم رادیولوژی به اصطلاح ظاهر می شود یعنی فرآیندهای شیمیایی بر روی آن صورت می گیرد تا تصویر ایجاد شده بر روی آن قابل دیدن شود. در صورتی که کیفیت تصویر تهیه شده در حد مطلوب بود به بیمار اجازه داده می شود تا بخش رادیولوژی را ترک کند.

مزایای رادیولوژی

با استفاده از انواع روش های تصویربرداری و رادیولوژی می توان بسیاری از بیماری ها را در سریع ترین زمان و با دقیق ترین روش ها تشخیص داد. از جمله بیماری ها و مشکلاتی که با تصویربرداری از بدن قابل تشخیص است می توان به بیماری های قلبی و عروقی، انواع سرطان ها، بیماری های ریوی، شکستگی استخوان و… اشاره کرد.

تشخیص بسیاری از بیماری ها بدون استفاده از رادیولوژی امکان پذیر نیست و در بعضی از مواقع عدم استفاده از آن، تشخیص را برای پزشک بسیار دشوار می کند. یکی دیگر از مزایای استفاده از رادیولوژی، تشخیص و نحوه عملکرد بدن پس از درمان و یا عمل جراحی و بررسی میزان موفقیت آن است. استفاده از رادیولوژی به پزشک این امکان را می دهد تا انواع مشکلات داخلی را تشخیص داده و در صورت نیاز به جراحی، این کار را انجام دهد. همچنین استفاده از تصویربرداری برای بیماران اورژانسی از اهمیت خاصی برخوردار است.

عوارض جانبی رادیولوژی

در مورد عوارض رادیولوژی می توان گفت که به دلیل استفاده از درصد پایینی از اشعه ایکس، دارای کمترین میزان خطر است و مزایای آن نسبت به عوارض خود به مراتب بیشتر است و به همین دلیل تنها برای خانم های باردار منع استفاده دارد.

نسخه اصلی مطلب دستگاه های مورد استفاده در رادیولوژی را در سایت دکتر غلامرضا سیف بخوانید.

---