شِپِشِ سر یکی از انگل های انسان است. این شپش فقط از انسان تغذیه می کند. گونه های دیگر از شپش که از شامپانزه تغذیه می کنند، شناخته شده اند. هر چند شپش سر مشکل خطرناکی نیست، اما می تواند باعث خارش شدید و غیرقابل تحمل شوند. به گفته دکتر مریم ملکی متخصص پوست و مو ، شپش ها به خصوص شپش های سر در موهای افراد و نزدیک به پوست سر زندگی می كنند. منطقه ای که شامل گردن تا قسمت بالای سر و شقیقه ها می باشد، بهترین محل ها برای زندگی شپش ها هستند. شپش ها تنها از خون انسان تغذیه می کنند. شپش بالغ برای تخم ریزی و تکثیر باید روزی دو بار از خون انسان تغذیه کند.

شکل 1 شپش سر

شپش های سر بدون بال هستند، توانایی پرواز ندارند و نمی توانند بپرند. طول آن ۲ تا ۳ میلی متر می باشد و از رنگ صورتی نیمه شفاف تا سیاه رنگ تنوع رنگ دارد. شپش های سر دارای سه جفت پا هستند.
از مهم ترين محل های بروز اين بيماری مدارس و مهدهای کودک می باشند. شپش می تواند باعث ایجاد مشكلات روانی برای دانش آموزان و خانواده آن ها شود. احتمال ابتلا به شپش در تمامی افراد فارغ از رنگ پوست، رنگ مو و مذهب وجود دارد. همه افرادی که سرشان مو دارد، پوست سرشان هم می تواند منبع تامین خون برای شپش باشد، كاندیدی مناسب برای انتقال شپش ها هستند. تمام سر یا موها عامل انتقال و سرایت شپش ها می باشد. بیشتر كودكان سنین 3 تا 12 سال مورد حمله شپش قرار می گیرند. جالب است بدانیم شپش های سر انسان نمی توانند در موهای حیوانات خانگی ادامه زندگی دهند.

شکل 2 ساختار شپش سر

هر شپش بالغ ماده می تواند روزانه حداكثر هشت تخم بگذارد. بعد از جفت گیری توانایی تخم گذاری به ۵۶ تخم در روز هم می رسد. اندازه تخم ها در حدود ۰/۸ در ۰/۳ میلی متر می باشد که بیشتر شبیه به دانه های شن هستند. تخم ها با کمک ترشح شپش های ماده به رشته های مو متصل می شوند و بدین گونه تخم ها به موها چسبیده می شوند.
شپش ها معمولا در حدود چند سانتی متری پوست سر تخم گذاری می کنند و بعد از گذشت 6 تا 8 روز تخم ها باز می شوند. شپش های متولد شده از تخم ها بعد از حدود سه هفته از زمان تخم گذاری خود قادر به تخم گذاری می باشند. شپش ها حدود ۴ تا ۶ هفته می توانند به زندگی خود ادامه دهند، سپس می میرند. هنگامی که زمان مرگ شپش ها فرا می رسد معمولا خودشان از موها می افتند.

اصلی ترین راه ابتلا به شپش موی سر چیست؟

1. تماس نزدیک سر با سر فرد مبتلا یا تماس مستقیم با لباس و رختخواب فرد مبتلا اصلی ترین راه ابتلا است.
2. استفاده از کلاه و روسری فرد مبتلا

شکل 3 علل ابتلا به شپش سر

• ابتلا به شپش سر در تمام جوامع ديده می شود. از دهـه1990 بـه بعـد در ايالات متحـده امريكا سـالانه 12-6 ميليـون مـورد ابـتلا ديـده شـده اسـت. همچنـين در كشورهای برزيل، كانادا، انگليس، فرانسه، هندوسـتان و سـاير مناطق نیز شایع می باشد. به عبارتی ديگـر ابـتلا بـه شـپش سـر ارتبـاطی بـا وضعيت اقتصادی نداشته در تمام طبقات اجتماع ممكن است رخ دهد.
• اين حشره به دنبال تماس های نزديک بين فردی يا هنگامی كه افراد خانواده در فصول سرد برای تامين گرمـا لبـاس بيشتری می پوشند یا در مكان هایی كه به صورت دسته جمعی زندگی می كنند، از شخص بـه شـخص ديگر انتقـال مـی يابد. به عبارت ديگر ازدحام جمعيت باعث می شود كه شپش بتواند از سری به سـر ديگـر بـرود و از آن جـايی كـه تماس نزديک در بچه ها امری شايع است، ابتلا به شپش سر بيشتر در اين گروه سنی اتفاق می افتد، هـر چنـد هـر كس در هر شرايط آب و هوايی ممكن است مبتلا شود.
• طول مو، جنس، سن و رنگ مو تاثيری در انتقال شـپش نداشـته و شـامپو كـردن معمـولی باعـث از بـين رفـتن يـا پيشگيری از آن نمی شود. شست وشو با سركه هم تاثيری ندارد.
• تراشـيدن موهـا اگـر چـه مـوثر اسـت امـا راه حـل مناسبی به شمار نيامده و كاملا غيرضروری است.
• شپش سر به هر حال از سر فرد دیگری به شـما يـا خـانواده شـما منتقل شده و شكستن زنجيره انتقال تنها با درمان موثر و برررسی تمامی موارد تماس ميسر می شود.
• بیماری در تمام مدتی که شپش زنده یا تخم آن در روی سر و البسه افراد آلوده وجود دارد قابل انتقال است.
• متوسط عمر شپش بالغ یک ماه است. تخم شپش نیز برای یک ماه بر روی البسه می ماند ۷ روز در خارج از بدن میزبان بدون تغذیه کردن زنده می ماند. لارو شپش تنها برای ۲۴ ساعت بدون تغذیه کردن زنده می ماند.
• در آلودگی های شدید شپش سر بر روی بدن دیده می شوند ولی هیچ گاه شپش تن بر روی سر دیده نمی شود.

راه های پیشگیری از شپش

1. هر فردی با رعایت بهداشت می تواند شخصا از درگیری با شپش پیشگیری کند.
2. باید به طور مرتب و منظم استحمام کرد و در روز به دفعات زیاد موهای سر را شانه کرد.
3. اگر آلودگی شدید باشد بهتر است لباس و ملحفه در آب جوش به مدت 30 دقیقه جوشانده شود و از اتو و خشک کن برای خشک کردن لباس ها استفاده شود.
4. از لوازم شخصی و لباس های افراد آلوده به هیچ عنوان نباید استفاده کرد. هیچ گاه با افراد مبتلا به شپش شانه، برس، گیره سر، کلاه، رختخواب، حوله یا لباستان را مشترک نشوید.
5. پس از هر تعطیلات باید دانش آموزان پس از بازگشت به محیط آموزشی معاینه شوند.
6. دانش آمـوزان در زنگ هـای ورزش باید لباس های خود را بـه صورت جداگانه و در کیف های دستی جداگانه نگهداری کنند.
7. اگر فرزندتان دچار شپش شده، مسئولین مدرسه را در جریان بگذارید تا سایر کودکان آلوده را پیدا کنند.
8. معاینه كليه افراد خانواده در صورتی که يكی از اعضای آن ها مبتلا شده باشد.

شکل 4 پیشگیری از شپش سر

رشک

به تخم شپش كه بيضی شكل هست و دارای رنگ سفيد می باشد و اندازه آن حدود ته سنجاق می باشد، رشک گفته می شود. منبع تغذیه شپش خون انسان می باشد. بزاق شپش دارای مواد ضدانعقادی می باشد که جلوی لخته شدن خون را می گیرد و باعث ایجاد خارش شدیدی می شود. شپش تن علاوه بر ایجاد ناراحتی هایی که به علت گزش شپش ایجاد می شود، می تواند انتقال دهنده بیماری تیفوس و تب ناشی از گزش شپش نیز باشد.

چگونه به وجود شپش سر مشكوک می شويم؟

شپش پوست سر را می گزد و بزاق و ترشحاتش محرک بوده و باعث خـارش قابل توجه می شود. به دنبال خاراندن پوست، عوارض گوناگونی مانند زردزخم ايجاد می گردد. تقريبا همه افراد با اطلاع يافتن از وجود شپش سر در نزدیکان خود، ناگهان دچار خارش سر می شوند. بنابراين طبيعی است كه صرفا وجود خارش كافی نبوده و لازم است كه معاينه و بررسی دقيق تری انجام شود.
شپش سر اغلب با چسبيدن به قاعده مو خود را از چشمان شما مخفی می كند. ضمن آن كه از نور و گرما هم گريزان بوده، غالبا دور از تاج سر قرار می گیرد، لذا بيشتر مشاهده رشک های چسبيده به سر است كه شک به بيماری را بر می انگيزد.

شکل 5 تشخیص شپش سر

چگونه مطمئن شويم كه رشک را يافته ايم؟

بسيار مهم است كه رشک را از شوره سر و ساير حالات مشابه افتراق دهيم. بعضی اوقات پوسته های سفيد ریز مثل شــوره در مو ممکن اســت بــا تخم شــپش اشــتباه شــوند، اما باید توجه داشت كه تخم های شـپش بـه سـختی كنـده مـی شوند چون به قسمت ساقه مو می چسبند، در حالی كه شوره سر در واقع پوست مرده است كه به راحتی از مو جـدا مـی شـود. گاهی اوقات بقايای اسپری های مو هم ممكـن اسـت بـا رشـک اشتباه شوند. والدين بايستی به دنبال رشک هايی كـه متصـل بـه موها می باشـند، بگردنـد. البتـه راه تشـخيص قطعـی با والدين نمی باشد بلكه در صورت مشكوک شـدن بايد پزشک یا پرســنل بهداشــتی آن را تایید کنند، زیرا آن ها راحت تر می توانند اگزما ، حساسـيت يا سایر بیماری های پوسـتی را از شپش تشخيص دهند. برای تشخيص رشک توجه به نكات زير ضروری است:

• رشک ها هميشه تخم مرغی شـكل بـوده و بـه مـو در نزديكی پوست سر چسبيده اند.
• رشک ها در گیج گاه ها، بالای گوش ها و پشـت گردن ديده می شوند.
• برای جدا کردن رشک ها از مو استفاده از ناخن یا برس ضروری بوده و به راحتی جدا نمی شوند.
• برای پیدا کردن تخم شپشمی بایستی با حوصله تمام از یک گیج گاه به طرف مقابل منطقه به منطقه مو را گشت و بهتر است اين كار زير نور مناسب انجام شده و البته استفاده از يک ذره بين هم می تواند كمک كننده باشد.
• ضمنا اين دقت را هم بايد معطوف داشت كه نزديكی زياد سر به فرد مورد معاينه، می توانـد باعث منتقل شدن شپش به سر فرد معاينه كننده شود.

آن چه بايد در مورد شپش بدانيم

برای مبارزه با شـپش بهتـر اسـت ابتـدا حقـايقی را در مـورد آن بدانيم:

• شپش سر حشره ای بدون بال است كـه در سـر انسـان زنـدگی كرده و از خون آن تغذيه می كند.
• دارای شش پا است كه طوری طراحی شده اند كه قـادر بـه چنـگ زدن به مو باشد، ولی توانايی پريدن ندارد. شكستن هر پا با شـانه زدن باعث مرگ شپش خواهد شد.
• اندازه آن حدود يک تا دو ميلی متر است، به عبارتی ديگـر ريـز، اما قابل مشاهده است.
• شپش ماده بالغ طی عمر يک ماهه خود روزانه 4 تا 6 تخم می گذارد. اين تخم ها به مو در نزديكی پوسـت سر كه دما و رطوبت مناسب را دارا است می چسبند و پس از ۷ روز شپش ها از تخم سر بيرون می آورنـد و طـی ۳ بار پوسته ريزی به شپش بالغ تبديل می شوند.

شکل 6 چرخه حیات شپش سر

درمان شپش

برای مقابله بـا شـپش مـی بايسـت از شـامپو پرمترين استفاده كرد. در درمان شپش سر دو نكته مهم را بايد همواره به خاطر داشت:

1. دو بــار درمــان بــه فاصــله ۷ تــا ۱۰ روز لازم است، چرا كه اگـر چـه بـا درمـان نخسـت شپش های سر از بـين مـی روند، اما از آن جايی كه امكان سر بـرون آوردن آن ها تا ۷ روز بعد از تخـم هـا وجـود دارد، لـذا بهتر است به فاصله ۷ تا ۱۰ روز درمان مجـدد انجام شود تا پيش از آن كه اين شپش های جديد بالغ شده و توانايی حركت پيدا كنند، از بين بروند.
2. تمام موارد تماس احتمالی بايد درمان شوند، در غير اين صورت هميشه احتمال ابتلای مجدد وجود خواهد داشت. اين فراورده عارضه ای ندارد، اما مهم اين است كه درست مطابق آن چه توصيه شده است استفاده شده و بيش از حد مصرف نشوند. علاوه براين می بايست تمام موها به خوبی با آن ها مرطوب شوند چرا كه شپش سر كشته نمـی شـود مگر آن كه در تماس مستقيم با دارو قرار گيرد. ضمنا مثل استفاده از هر فرآورده دارويی ديگر، لازم است كه در مـورد مصرف در زنان باردار، مادران شيرده و نوزادان با پزشک مشورت انجام شود.
3. برای جدا كردن رشک ها استفاده كردن از شانه های دندانه ريز لازم است.
4. شپش سر برخلاف شپش تنه، ناقل هيچ بيماری ديگری نيست و از اين بابت نگرانی وجود ندارد.
5. به خاطر داشته باشيد اگر پس از دو بار درمان مجددا به شپش سر مبتلا شديد، ايـن بـدان معنـی اسـت كـه فـرد مبتلای درمان نشده ای در نزديكی شما وجود دارد. به هر حال با ابتلای مجدد، دو دوره درمان مجدد هم لازم است.
6. تشخیص نادرست شپش زیاد اتفاق می افتد. تنها یافتن رشک در لابلای موها (تخم های شپش که ممکن است زنده باشند یا نباشد) در معاینه برای نشان دادن آلودگی فعلی کافی نیست بلکه برای تشخیص نیاز به مشاهده شپش زنده است. علاوه براین ممکن است رشک را با شوره سر، بقایای اسپری مو یا ذرات خاک اشتباه گرفت.
7. رشک ها ممکن است حتی پس از درمان موفقیت آمیز ماه ها بر روی موها باقی بماند.
8. در صورت یافتن شپش زنده بر روی سر یکی از افراد خانواده، باید کل خانواده معاینه و اگر مبتلا به شپش زنده باشد باید درمان شود.
9. انتقال شپش از طریق وسایل قابل بحث است ولی شپش در لباس، حوله و ملافه یافت شده است. شستن این موارد در آبی که حداقل 50 درجه سانتی گراد باشد، ریشه کنی موثر شپش را فراهم می کند. استفاده از اسپری ها برای فرش و سایر اقدامات ضدعفونی شیمیایی محیطی لازم نیست و می تواند مضر باشد.

شکل 7 شامپو ضدشپش

درمان دارویی شپش سر

درمان دارویی آلودگی به شپش سر بر دو مکانیسم کلی متمرکز شده است: ۱- سمیت عصبی که منجر به فلج شپش ۲- خفگی از طریق پوشاندن شپش می شود.
در اکثر آزمایشات بالینی از موادی استفاده می شود که از طریق سمیت عصبی از طریق محصولات موضعی مانند شامپو لیندان 1٪، لوسیون پرمترین 1٪ (Nix)، پیرترین 0.3٪، شامپو یا موس 4٪ پیپرونیل بوتوکسید (Rid) و لوسیون 0.5٪ مالاتیون (Ovide) استفاده می شود. پرمترین به عنوان درمان خط اول شپش توصیه می شود.

• اصولا درمان های موجود شپش ها را از بین می برد اما رشک ها را به طور مطمئن تخریب نمی کند.
• معمولا تکرار درمان متناسب با زمان چرخه زندگی شپش برای ریشه کنی کامل مورد نیاز است. درمان اولیه و پس از 7 تا ۱۰ روز بعد، تکرار درمان باید برای ریشه کن کردن بیشتر شپش های غیرمقاوم کافی باشد.

روش استفاده کردن از شامپو یپرمترين

ابتـدا باید موهـا را بـا آب مـرطوب نمـود، سپس موها را با شامپـوی پرمترین کاملا آغشته کرد تا شامپو به سر و سـاقه مـوها بـرسد. پس از ده دقیـقه باید سر را با آب فــراوان شست تا شامپو کاملا از بین برود. بهتر است بعد از یک هفته دوباره تکرار گردد تا درمان کامل شود.
مقاومت در برابر پرمترین و پیرترین/پیپرونیل بوتوکسید می تواند در جوامع مختلف قابل توجه باشد. در این موارد استفاده از مالاتیون ضروری به نظر می رسد. به دلیل محدودیت استفاده از مالاتیون در ایالات متحده مقاومت نسبت به آن کم است ولی در انگلستان که مالاتیون اغلب استفاده می شود، مقاومت معمول است.
اگر چه هنوز در بیشتر ایالات متحده لیندان با نسخه پزشک در دسترس است اما سازمان غذا و داروی ایالات متحده (FDA) به دلیل نگرانی از مسمومیت عصبی، نسبت به استفاده از آن احتیاط کرده است. لیندان در کالیفرنیا یا انگلستان در دسترس نیست. لیندان ممکن است به عنوان یک درمان خط دوم در بزرگسالان استفاده شود، اما نباید در کودکان، افراد مسن یا بزرگسالان با وزن کم تر از 50 کیلوگرم استفاده شود. این دارو نباید استفاده شود مگر این که سایر درمان ها منع مصرف داشته باشند یا بی تاثیر باشند. در هیچ شرایطی نباید دوباره اعمال شود. در سال 2009 اولین درمان خفگی با نسخه، یک لوسیون 5٪ الکل بنزیل، توسط FDA تایید شد.

شکل 8 شامپو لیندان برای شپش سر

ایورمکتین ضدانگلی خوراکی است که در آزمایشات بالینی اثربخشی خود را نشان داده است اما برای درمان شپش مورد تایید FDA نیست. در یک آزمایش روی 812 بیمار بالاتر از دو سال ایورمکتین (400 میکروگرم در کیلوگرم) با لوسیون 0.5٪ مالاتیون در بیماران مبتلا به شپش که به مالاتیون یا محصولات پایه پیرتروئید مقاوم هستند، مقایسه شد. نتایج نشان داد که 95 درصد بیماران ایورمکتین در روز 15 بدون شپش بودند، در حالی که فقط 85 درصد بیمارانی که از مالاتیون استفاده می کردند، بدون شپش شدند. پیشنهاد می شود که در صورت اثبات مقاومت در برابر درمان های موضعی ممکن است ایورمکتین، یک درمان خط دوم مناسب باشد. هیچ تفاوتی در عوارض دارویی بین این گروه ها مشاهده نشده است.

درمان غیردارویی (شپش سر)

شانه زدن مرطوب شامل مرطوب کردن مو با نرم کننده موجود در بازار و شانه زدن مرتب مو از ریشه تا نوک با شانه مخصوص شپش است. شانه زدن مرطوب به تنهایی برای درمان شپش اثرات سوئی ندارد و از آن جایی که اغلب والدین ترجیح می دهند از درمان شیمیایی خودداری کنند، این روش جایگزین نسبتا خوبی است. با این حال بسته به طول و ضخامت مو می تواند زمان بر باشد. شانه زدن باید هر سه روز و به مدت دو هفته انجام شود. میزان درمان به میزان قابل توجهی متفاوت است (از ۴۷ تا ۷۵ درصد) اما این میزان ممکن است با افزایش مدت زمان شانه زدن به ۲۴ روز افزایش یابد.
شانه های آهنی با تیغه های ریز بسیار محکم تر و بهتر از شانه های پلاستیکی می باشند.
استفاده از هوای داغ برای از بین بردن شپش با خشک کردن آن، توسط محققان زیادی انجام شده است که نتایج متفاوتی داشته است. تحقیقات در مورد این گزینه درمانی با حداقل تهاجم ادامه دارد.
پاک کننده پوست ملایم Cetaphil به عنوان یک لوسیون ضدحشره کش مبتنی بر خفگی با میزان ریشه کنی اثبات شده 95 درصد مورد مطالعه قرار گرفته است، اگر چه در مورد طراحی و دقت مطالعه، سوال وجود دارد. پروتکل توصیه شده شامل استفاده از لوسیون بر روی پوست سر، سپس پوشاندن کامل سر به مدت دو دقیقه و سپس شانه زدن کامل پاک کننده، خشک کردن با سشوار دستی و حداقل هشت ساعت قبل از شامپو زدن با شامپوی معمولی باید صبر کرد.
به تجربه ثابت شده استفاده از نرم کننده های مو در استحمام روزانه و هم زمان شانه کردن موها بهترین روش خلاص شدن از شر این انگل می باشد.

شکل 9 درمان غیردارویی شپش سر

چشم انداز بیماری

اغلب اوقات، شپش ها با درمان مناسب کشته می شوند. با این حال اگر شما نتوانید منبع آلوده شدن خود را پیدا و برطرف نمایید، دوباره دچار شپش می شوید.

لطفا از عکس های قبل و بعد بیماران در گالری عکس دیدن فرمایید.

آدرس: اصفهان-خ چهارباغ بالا جنب مجتمع پارک ساختمان گلستان طبقه فوقانی بانک سپه مرکز لیزر هور (دکتر مریم ملکی)

• تلفن :03136662224

---