فلج مغزی گروهی از اختلالات عصبی است که بر مهارت های حرکتی و رشدی تأثیر می گذارد. به طور کلی این اختلال بر اثر رشد غیرمعمول مغز و یا آسیب به مغز در حال رشد ایجاد می شود و بر توانایی کنترل عضلات یک فرد تأثیر می گذارد. علت دقیق فلج مغزی همیشه مشخص نیست، اما اغلب با عواملی مرتبط است که بر رشد مغز تأثیر می گذارند، مانند عفونت های دوران بارداری، کمبود اکسیژن به مغز در هنگام تولد، یا جهش های ژنتیکی.

همه کودکان فلج مغزی مشکلاتی در حرکت و وضعیت بدنی دارند. این آسیب ناشی از آسیب مغزی است که قبل، حین یا بعد از تولد رخ می دهد و شدت آن می تواند از فردی به فرد دیگر بسیار متفاوت باشد. این بیماری می تواند نواحی مختلف بدن از جمله بازوها، پاها و صورت را تحت تأثیر قرار دهد. همچنین می تواند مشکلاتی در گفتار، بینایی و شنوایی ایجاد کند.

علائم فلج مغزی می تواند از خفیف تا شدید متغیر باشد و در طول زمان با رشد و تکامل کودک تغییر می کند. در صورتی که فلج مغزی در کودکان ژنتیکی باشد، نمی توان به طور قطعی پیشگیری کرد. تشخیص فلج مغزی در بارداری امکان پذیر نیست؛ چراکه دلیل قطعی آن همچنان برای پزشکان مشخص نیست. با این وجود راهکارهایی برای کاهش خطر ابتلا به این بیماری در کودکان وجود دارد. چند مورد از این عوامل را در ادامه بررسی می کنیم.

علت فلج مغزی در کودکان

• آسیب به ماده سفید مغز (white matter): این ماده وظیفه دارد تا به همه قسمت های بدن سیگنال ارسال کند. ماده سفید مغز در دوران جنینی در بین هفته های ۲۶ تا ۳۴ بارداری بسیار حساس و آسیب پذیر است. هر عاملی که باعث بروز اختلال در آن شود، زمینه را برای بروز CP فراهم می کند. البته نباید تصور کنید که آسیب مغزی فقط در طی این هفته ها رخ می دهد، بلکه ریسک آن در این بازه زمانی بیشتر است.
• خونریزی مغزی جنین: گاهی اوقات رگ های خونی در مغز جنین مسدود می شوند. در نتیجه خونرسانی به آن مختل خواهد شد و سکته مغزی جنین رخ می دهد. لخته شدن خون، نقص های قلبی، تشکیل رگ های خونی غیرطبیعی و بیماری های ژنتیکی مانند کم خونی داسی شکل می توانند باعث بروز این مشکل شوند.
• رشد غیر طبیعی مغز: فاکتورهایی مانند عفونت، تب، ضربه و جهش های ژنی می توانند باعث ناهنجاری در رشد مغز شوند.
• کمبود اکسیژن در مغز: اگر به هر دلیلی اکسیژن کافی در اختیار مغز جنین قرار نگیرید، این آسیب بروز می کند. پارگی رحم، فشار خون بسیار پایین مادر، مشکلات بند ناف، جدا شدن جفت و ضربه به سر نوزاد هنگام زایمان از جمله دلایلی هستند که زمینه را برای بروز این مشکل فراهم می کنند.

دلایل اکتسابی فلج مغزی در کودکان

• عفونت هایی مانند مننژیت (meningitis) و آنسفالیت (encephalitis، التهاب بافت مغز به دلیل ابتلا به بیماری های ویروسی)
• سکته مغزی
• آسیب های ناشی از کودک آزاری
• مشکلات مربوط به خونرسانی مغز
• مشکلات قلبی
• حوادثی مانند رانندگی و سقوط که منجر به فلج مغزی در بزرگسالان نیز می شوند.

نشانه های فلج مغزی در نوزادان

علائم CP در هر کودک متفاوت با دیگری و به نوع فلج مغزی وابسته است. ضعیف بودن عضلات، ضعف در کنترل حرکات، لرزش دست ها و پاها از نشانه های کلی هستند. ویژگی کودکان فلج مغزی به نوع فلج مغزی کودک برمی گردد؛ اما در کل چنین کودکانی نشانه هایی از قبیل موارد زیر را دارند:

1. اسپاسم عضلانی (Spasticity): باعث جمع شدگی عضلات به خصوص پاها و بازوها می شود. این جمع شدگی یا تنگی عضلات هنگام کشش بدن (خم نشدن اندام ها) یا حتی در حالت استراحت (چسبیدن دست ها و پاها به بدن) به وجود می آید.
2. کم تونوسی یا ضعف عضلانی (Hypotonia): منجر به شل شدن یا نرمی عضلات می شود.
3. دیپلژی یا فلج متقارن (Diplegia): در کنترل اندام های حرکتی جفت (پاها یا دست ها) اختلال ایجاد می شود.
4. همی پلژی یا فلج نیمی از بدن (Hemiplegia): کنترل اندام های حرکتی یک سمت بدن مشکل می شود.
5. دیستونیا (Dystonia): کنترل انقباضات عضلات از بین می رود. باعث حرکات بدنی ناخواسته در کودک می شود.
6. علائم فلج مغزی در نوزادان کمتر از ۶ ماه: سفتی و خشکی در عضلات حس می شود. نمی توانند گردن را نگهدارند. هنگام بلندکردن پاها ضربدری و گردن و کمر به عقب خم می شود.
7. نوزاد ۶ تا ۱۰ ماهه: نمی توانند غلت بزنند و دستشان را به سمت دهان یا نزدیک هم بیاورند.

دامنه حرکتی کودکان مبتلا به فلج مغزی

کودکان متأثر از آسیب دیدگی مغزی ناشی از CP دچار مشکلات حرکتی و رشدی می شوند. علائم فلج مغزی در کودکان عبارتند از ضعف عضلات دست و پا، شل شدگی یا سنگینی دست و پا، حرکات نامنظم، شلخته یا کنترل نشده که تصادفی و خارج از کنترل کودک هستند. چون درگیر شلی یا سفتی اندام ها می شوند و حالت بدن آنها غیر طبیعی است، به این ترتیب دامنه ی حرکتی آنها کاهش پیدا می کند و حتی ممکن است حرکت های غیر ارادی داشته باشند. این موارد جزء علائم فلج مغزی خفیف است؛ اما می تواند شدیدتر هم باشد.

آیا فلج مغزی قبل از تولد قابل شناسایی است؟

هیچ آزمایش واحدی برای تشخیص فلج مغزی در جنین وجود ندارد. فلج مغزی ممکن است مدتی طول بکشد تا خود را نشان دهد، بنابراین تشخیص آن در دوران جنینی دشوار است. به طور کلی فلج مغزی در دوران بارداری قابل تشخیص نیست؛ اما مراقبت های پزشکی در دوران بارداری و زایمان می تواند به کاهش خطر کمک کند.

خطرات فلج مغزی در کودکان و اطفال

ضعف عضلانی، اسپاسم ماهیچه ای و مشکلات ناهماهنگی در طی دوران کودکی و بزرگسالی باعث بروز مشکلاتی می شود که شامل:

• انقباض شدید ماهیچه ها: در اثر اسپاسم شدید عضله این حالت رخ می دهد و در نهایت باعث مهار رشد استخوان، خمیدگی استخوانی، تغییر شکل مفصل ها و تغییر مکان آنها به صورت کلی و جزئی می شود.
• پیری زودرس: برخی از انواع پیری زودرس، افراد مبتلا به فلج مغزی در دهه ی چهل زندگی را تحت تأثیر قرار می دهد. در این افراد کشیدگی ماهیچه ای فشار بالایی را بر بدن وارد می کند.
• سوء تغذیه: افراد مبتلا به فلج مغزی، به خصوص نوزادان مبتلا به راحتی قادر به بلع مواد غذایی نیستند و به دلیل این مشکلات تغذیه ای به راحتی و به مقدار کافی مواد غذایی مورد نیاز خود را دریافت نمی کنند. تغذیه ی غیر مناسب در نهایت به سرعت رشد آسیب زده و منجر به ضعف استخوانی می شود . برخی از کودکان برای دریافت مواد مغذی مورد نیاز خود به لوله گذاری نیاز دارند.
• مشکلات روانی :افسردگی یکی از مشکلاتی است که افراد مبتلا به فلج مغزی را درگیر می کند. دور افتادگی از جامعه و چالش های پیش روی فرد برای مقابله با شرایط بیماری در نهایت به افسردگی منجر خواهد شد.
• بیماری های قلب و ریه: احتمال بروز اختلالات تنفسی و بیماری های قلب و ریه در افراد مبتلا به فلج مغزی وجود دارد.
• آرتروز :فشار روی مفاصل در دراز مدت باعث این بیماری دردناک استخوانی می شود .
• استئوپنی یا کاهش تراکم استخوان: به دلیل کاهش تراکم، استخوان شکننده خواهد بود . کاهش تراکم استخوان نتیجه کم تحرکی، کمبود مواد مغذی و مصرف داروهای ضد صرع است.

مشکلات شایع در کودکان فلج مغزی

اغلب کودکان مبتلا به فلج مغزی همزمان دارای مشکلات دیگری نیز هستند. این مشکلات ممکن است نتیجه فلج مغزی یا یک همزمانی غیر مرتبط اما رایج باشد.
چندین دسته از مشکلات مرتبط با فلج مغزی وجود دارد ، از جمله:

1. مشکلات اولیه
2. مشکلات ثانویه
3. مشکلات وابسته
4. فاکتورهای خطر همزمان

مشکلات اولیه

این نوع مشکلات اولیه نتیجه مستقیم آسیب مغزی یا ناهنجاری است که خود علت فلج مغزی می باشد. مشکلات اولیه یا علائم فلج مغزی شامل اختلال در کنترل حرکات (درشت، ظریف، دهانی) ، اختلال در هماهنگی حرکتی ، تن عضلانی ضعیف ، تعادل و حالت بدن است.

مشکلات ثانویه

مشکلات ثانویه نتیجه مشکلات اولیه می باشد و فقط به دلیل فلج مغزی ایجاد می شوند. مشکلات ثانویه که اغلب با فلج مغزی همراه هستند شامل مشکلات تغذیه و بلع ، تغذیه نامناسب و مشکلات تنفسی و ... هستند.

• اختلال حرکت دهانی( تغذیه، بلع و آبریزش دهان)

اغلب کودکان مبتلا به فلج مغزی دارای اختلال کنترل حرکت دهان هستند ، به این صورت که در کنترل عضلات دهان و گلوی خود مشکل دارند. این می تواند منجر به مشکلات تغذیه (مکیدن ، جویدن و غیره) و دیسفاژی یا مشکل در بلع شود. در برخی موارد ، مبتلایان به دیسفاژی ممکن است هنگام بلع دچار درد شوند و یا به هیچ وجه قادر به بلع نباشند.
ریفلاکس معده (GERD) نیز یک بیماری گوارشی است که در آن اسید معده دوباره به مری برگردانده می شود. و این مشکل در میان مبتلایان به فلج مغزی شایع است.
کودکانی که دارای مشکل های قبل باشند احتمال بروز آسپیراسیون بالا می باشد. در این حالت غذا ، مایعات ، بزاق یا استفراغ به داخل ریه ها تنفس می شود.
در حدود 30 درصد از بیماران فلج مغز دچاراختلال حرکت دهان ، همچنین ریزش آب دهان می شوند.

• اختلال گفتاری

بسیاری از کودکان مبتلا به فلج مغزی ، به دیس آرتریا مبتتلا هستند که یک اختلال حرکتی گفتارمی باشد. و افراد مبتلا به این اختلال در کنترل عضلات مورد استفاده برای گفتار مانند لب ها، زبان، دیافراگم، تارهای صوتی مشکل دارند.

مشکلات وابسته

مشکلات وابسته شامل مواردی هستند که معمولاً به طور همزمان با فلج مغزی اتفاق می افتند ، اما در اثر آسیب مغزی یا ناهنجاری یکسان ایجاد نمی شوند. این مشکلات شامل اختلال بینایی و شنوایی (این موارد می تواند در برخی مواقع، مشکلات ثانویه باشد) ، ناتوانی های ذهنی و یادگیری، صرع و ... می باشد.

• ناتوانی ذهنی

کودکان دارای ناتوانی فکری هم در عملکرد شناختی ( توانایی تفکر منجر به دانش) و هم در رفتار انطباقی (توانایی سازگاری با محیط و عملکرد در زندگی روزمره) محدودیت هایی دارند. معلولیت های ذهنی در گروه خفیف ، متوسط یا شدید دسته بندی می شوند.

• مشکلات یادگیری

کودکان مبتلا به فلج مغزی به دلایل مختلفی در یادگیری مشکل دارند. مشکلات پردازش عصبی که در مهارت های اساسی یادگیری مانند خواندن و نوشتن تداخل ایجاد می کنند. اختلالات یادگیری همچنین می توانند مهارت های سطح بالاتر مانند نظم و استدلال منطقی را تحت تأثیر قرار دهند.

• اختلال بینایی

حدود 75 تا 90 درصد کودکان مبتلا به فلج مغزی اختلالات بینایی دارند که عبارت اند از:

• آمبلیوپی (تنبلی چشم)

1. عیوب انکساری (نزدیک بینی و دور بینی و آستیگماتیسم یا تاری دید)
2. نیستاگموس (حرکات تکراری و غیرقابل کنترل چشم در جهت عمودی یا افقی)
3. آتروفی بینایی (زوال عصب بینایی به دلیل آسیب)
4. نقوص میدان دید (از بین رفتن یک طرف میدان بینایی)
5. نیستاگموس (حرکات تکراری و غیرقابل کنترل چشم در جهت عمودی یا افقی)

• مشکلات شنوایی

سه نوع اصلی کم شنوایی وجود دارد که ممکن است برای کودک دچار فلج مغزی اتفاق بی افتد. که عبارت اند از:

1. رسانشی
2. حسی - عصبی
3. ترکیبی

• اختلال تشنج و صرع

30 تا 50 درصد کودکان مبتلا به فلج مغزی، صرع همزمان دارند. این اختلال در میان کودکانی که توانایی راه رفتن ندارند و یا تحرک محدود دارند بیشتر دیده می شود.

فاکترهای خطر همزمان

فاکتور های خطر همزمان، مواردی هستند که ارتباطی با فلج مغزی ندارند و اغلب فقط همزیستی می کنند. فاکتورهای همزمان فلج مغزی، شامل اوتیسم و ADHD می باشند.

تجهیزات مخصوص کودکان فلج مغزی

1. اسکوتر یا ویلچر (صندلی فلج مغزی): این تجهیزات برای افرادی که قادر به راه رفتن به طور مستقل نیستند مورد استفاده قرار می گیرد. اسکوترها و ویلچرها به فرد امکان حرکت و استقلال بیشتری می دهند.
2. وسایل کمکی برای راه رفتن: این تجهیزات مانند عصاهای پشتیبان، زین های کمکی، ایکوالیزر به کودکان سی پی کمک می کند تا تعادل و کنترل بهتری داشته باشند.
3. ارتوزها (تقویتی های جنبشی): استفاده از انواع ارتز برای تقویت قدرت عضلات، تثبیت مفاصل و بهبود تناسب اندام ها مورد استفاده قرار می گیرند.
4. تجهیزات تنفسی: برای برخی بیماران فلج مغزی که مشکلات تنفسی دارند از ماشین تنفسی و کمک های تنفسی استفاده می کنند.
5. تجهیزات کمکی برای اندام ها: مانند اسپنداژها، تکه های کمکی و ابزارهای کمکی برای استفاده در کارهای روزمره.
6. تجهیزات توان بخشی: این تجهیزات شامل تخته بالانس، ماشین های راه رفتن خاص و تجهیزات تحریکی است.

آیا فلج مغزی کودکان ارثی است؟

با توجه به تعریف وراثت چند وجهی که به تاثیر متقابل ژنها یا تاثیرعوامل محیطی روی ژنها گفته می شود. به خوبی نشان می دهند که چطور ممکن است فلج مغزی در یک خانواده به دلیل بروز مشکلات بارداری به ارث برسند. به همین دلیل با توجه به وراثت چندوجهی، فلج مغزی کودکان می تواند تا حدی ارثی باشد. به طور کلی فقط حدود ۲ درصد از افراد فلج مغزی در اثر عود کردن چنین وراثتی در خانواده به این عارضه دچار می شوند.

ابزارهای کمک حرکتی برای کودکان فلج مغزی

واکر

یکی از تجهیزات مهم برای کمک راه رفتن کودکان فلج مغزی می باشد. که انواع مختلفی دارند که دو نوع کاربردی آن واکر های معکوس که در پشت کودک قرار می گیرند و نوعی دیگر که در جلوی کودک قرار می گیرد. این وسیله کمک می کند تا کودک بتواند تحرک کافی داشته باشد تا علاوه بر بهبود گردش خون، در اندام کودک مانع از آتروفی عضلات و ضعف آنها گردند.

ویلچر

یکی از وسایل کمک حرکتی رایج برای بیماران فلج مغزی غیرسرپایی ویلچر می باشد. که دو نوع اصلی آن شامل صندلی چرخدار دستی و برقی است. ویلچرهای دستی باید توسط کاربر رانده شوند یا توسط شخص دیگری هل داده شوند، در حالی که نوع برقی آن موتوردار هستند.

دستگیره

یک نوع از تجهیزات مناسب برای کودکان فلج مغزی دستگیره ها می باشند که خاصیت الاستیکی و کش مانند دارند که بر روی ابزارهای مختلف نظیر قاشق ،چنگال ، چاقو ،برس، مسواک و مداد نصب می گردد و برای کودکانی که در گرفتن مشکل دارند مورد استفاده قرار می گیرند.

تخته هوشمند ایستاده

این تخته به کودکان فلج مغزی کمک می کند که بر روی پاهای خود تحمل وزن بکنند. تحمل وزن بر روی اندام در کودکان فلج مغزی علاوه برجلوگیری از آتروفی و ضعف عضلات مانع است از ایجاد بدشکلی در اندام آنها می شود.

آیا درمان فلج مغزی کودکان با سلول های بنیادی امکانپذیر است؟

در حالی که فلج مغزی هنوز به طور کامل قابل درمان نیست، دانشمندان و پزشکان به طور مداوم در حال بررسی روش های درمانی جدید و امیدوارکننده هستند. یکی از رویکردهای نوآورانه برای درمان فلج مغزی شامل درمان ترمیمی با استفاده از سلول های بنیادی است. سلول درمانی در کودکان فلج مغزی در آزمایشات بالینی اولیه امیدوارکننده بوده است.

برای درمان فلج مغزی با سلول های بنیادی، باید سلول های بنیادی را به کودک سی پی تزریق کرد. برای کودکان فلج مغزی این سلول ها را به خون یا مغز استخوان و یا مغز و نخاع تزریق می کنند تا تقسیم شده و بافت عصبی را بسازند و مغز کودک را ترمیم کنند. سلول های بنیادی در درمان فلج مغزی این توانایی را دارند که با لمس سلول های آسیب دیده مغز به سلول های سالم مغز تبدیل شوند.

پیشگیری از فلج مغزی کودکان

ویزیت های روتین پزشک در طول بارداری برای ابتلا به هر گونه عارضه و عوامل خطر فلج مغزی بسیار مهم است. معاینات مداوم می تواند به تشخیص مشکلاتی مانند گروه های خونی ناسازگار بین مادر و کودک، کمک کند و خطر عوارض را کاهش دهد. همچنین به مادران باردار برای کاهش آسیب مغزی، رعایت نکات زیر توصیه می شود که عبارتند از:

• پرهیز از مصرف الکل و سیگار و مواد مخدر
• اجتناب از مصرف داروهای خطرناک در دوران بارداری
• اجتناب از قرار گرفتن در معرض عفونت ها یا ویروس هایی که بر سلامت جنین تأثیر می گذارند (مانند سرخک آلمانی، سیتومگالوویروس و زیکا)
• کنترل مسائل بهداشتی زمینه ای مانند فشار خون، دیابت و غیره
• واکسینه شدن به طور معمول
• شناسایی هرگونه ناسازگاری احتمالی Rh (تفاوت در حضور پروتئین های گلبول قرمز) بین مادر و کودک که می تواند منجر به کم خونی همولیتیک یا زردی شود.

نسخه اصلی مطلب آیا فلج مغزی کودکان و اطفال قابل پیشگیری و درمان است؟ را در سایت دکتر بیژن فروغ بخوانید.

---