اضافه وزن و چاقی در کودکان

هرچند بسیاری کودکان جهان، وزن و قد کمتر از حد مطلوب دارند ولی مطالعات نشان می دهند که امروزه هم در جوامع توسع یافته و هم در کشورهای در حال توسعه، میانگین وزن و قد کودکان و نوجوانان بیش از دهه های قبل می باشد. در برخی موارد، سرعت افزایش وزن بیش از قد شده و منجر به اضافه وزن و چاقی کودک می گردد، در طی سال های گذشته در بیشتر کشورها روند چاقی به سرعت رو به افزایش بوده است.

بر خلاف باور جامعه مبنی بر سالم تر بودن کودک چاق و یا برخورداری از رفاه بیشتر، چاقی دوران کودکی باعث بیماری های مزمن متعددی در آینده کودک می شود و بررسی های متعدد نشان داده اند که چاقی در خانواده های دارای وضعیت اقتصادی- اجتماعی نامطلوب فراوان تر از سایر خانواده ها می باشد و به دلیل کیفیت نامطلوب تغذیه مانند مصرف بیش از حد مواد نشاسته ای یا استفاده از انواع چربی نامناسب می باشد. در واقع چاقی یک نوع اختلال تغذیه ای کودکان و نوجوانان است و طیف دیگری از سوء تغذیه است.

فراگیری روز افزون اضافه وزن و چاقی در جهان تا چندین سال قبل محدود به بزرگسالان بود ولی در طی دو دهه اخیر گریبانگیر کودکان و نوجوانان نیز شده است برخلاف باور بسیاری از مردم، این مشکل محدود به کشورهای توسعه یافته نیست و در طی سال های اخیر در کشورهای در حال توسعه و حتی کشورهای جهان سوم به سرعت رو یه افزایش بوده است.

بسیاری از خانواده ها هنوز بر این باورند که کودک سالم یعنی کودک چاق! بسیاری والدین به ویژه مادران نگران و مضطرب در سنین بزرگسالی نیز دچار این مشکل خواهند شد به طوری که نزدیک به هشتاد درصد نوجوانان چاق در بزرگسالی نیز دچار چاقی خواهند بود. در طی مطالعه ای که نوجوانان چاق به مدت 55 سال پیگیری شده اند نشان داده شده که چاقی این دوران باعث بروز مشکلات و بیماری های متعددی در سنین بزرگسالی شده است، یافته قابل توجه دیگر این مطالعه نشان می دهد که بروز این عوارض در سنین بالاتر، مستقل از وزن دوره بزرگسالی بوده است یعنی حتی اگر در بزرگسالی، فرد دچار اضافه وزن و چاقی نباشد ولی سابقه چاقی در دوران نوجوانی داشته باشد، احتمال بیشتری دارد تا دچار عوارض فوق شود.

درمان چاقی بسیار مشکل و در برخی موارد حتی غیر ممکن است و حتی در بسیاری موارد وقتی فرد موفق به کم کردن وزن خود می شود پس از مدتی دوباره دچار چاقی خواهد شد.

بررسی ها نشان داده اند 5 سال پس از کاهش وزن،فقط 5 درصد افراد موفق شده بودند وزن ایده آل خود را حفظ کنند و 60 درصد ایشان دوباره تمامی وزن از دست رفته خود و مابقی درصدی از آن را پیدا کرده بودند. هر چه سن شروع چاقی پائین تر و شدت چاقی بزرگسالی و عوارض ناشی از چاقی بیشتر خواهد بود. بنابراین پیشگیری و کنترل چاقی باید از دوران کودکی شرئع شود و با عادت دادن کودک و نوجوان به رعایت الگوی غذایی صحیح و انجام فعالیت ورزشی مداوم به او کمک کرد تا در طول عمر از سلامتی و وزن مناسب برخوردار باشد.

تعریف چاقی در کودکان و نوجوانان
تعاریف متعددی در این زمینه وجود دارد و برای قضاوت در مورد وزن، باید حتما معیار قد را نیز در نظر گرفت و نسبت وزن و قد را ملاک قرار داد. برای قضاوت در این مورد باید از نمودارهای رشد استفاده کرد. باید صدک وزن و قد را بر اساس سن و جنس محاسبه و سپس نسبت زیر را به دست آورد: نسبت وزن فعلی به وزن قدی و در صورتی که بیش از 120 به روی 100 باشد، کودک یا نوجوان دچار چاقی است و اگر نسبت بیش از 140 بر روی 100 باشد، چاقی مفرط مطرح می شود.

برای بدست آوردن وزن قدی باید وزن متناسب با قد فرد را بدست آورد. یعنی پس از تعیین صدک قد، وزن متناسب با آن صدک را تعیین کرد.
راه دیگر تعیین چاقی، محاسبه شاخص توده بدنی (Body Mass Index) می باشد. برای بدست آوردن این شاخص که به آن BMIگفته می شود، نسبت وزن ( برحسب کیلوگرم) به توان دوم قد ( برحسب متر) محاسبه می گردد . در صورتی که فرد، BMIبین صدک 85 و صدک 95 داشته باشد، در معرض خطر اضافه وزن قرار دارد و در صورتی که این شاخص بیش از 95 باشد ، دچار چاقی می باشد.

یک روش دیگر تعیین چاقی، از طریق اندازه گیری ضخامت چربی زیر جلدی است که توسط وسیله ای به نام کالیپر بررسی می گردد و در صورتی که میزان آن بیش از صدک 95 برای سن و جنس باشد، به طور غیر طبیعی بالا تلقی می شود.

عوامل خطرساز اصلی برای ابتلا به چاقی در کودکان و نوجوانان

- پدر و یا مادر دچار اضافه وزن

- خواهر و یا برادر دچار اضافه وزن

- رژیم غذایی نامناسب خانواده

- خانواده های با وضعیت اقتصادی نامطلوب
غیر از موارد فوق ، علل بروز چاقی در کودکان و نوجوانان متعدد است و در اثر تداخل پیچیده ای بین عوامل ژنتیکی ، محیطی و روحی روانی بروز می کند.

الف - عوامل ژنتیکی : مطالعت متعدد نشان داده اند که در برخی خانواده ها احتمال ابتلا به چاقی بیش از سایر خانواده هاست و نشا می دهد که همانند بسیاری موارد دیگر چاقی نیز زمینه ژنتیکی دارد. بررسی های انجام شده بر روی حیوانات آزمایشگاهی و روی انسان زمینه ژنتیکی چاقی را تایید کرده اند ولی این موضوع بدان معنی نیست که این بیماری قابل کنترل نباشد. در واقع زمینه ژنتیکی، فرد را مستعد می کند تا در صورت دریافت بیش از حد کالری یا فعالیت ناکافی دچار اضافه وزن شود.

در صورت وجود چاقی در پدر و یا مادر و یا خواهر و برادر، احتمال بروز چاقی در کودک و نوجوان افزایش می یابد و هر چند ممکن است اضافه وزن تا مدتی آشکار نشود و وزن کم یا طبیع باشد ولی چنین خانواده هایی باید همیشه مراقب پیشگیری از چاقی در فرزندان خود باشند. البته این قبیل خانواده ها نباید نا امید باشند و تصور کند که چون زمینه ژنتیکی چاقی در فامیل ایشان وجود دارد، دیگر چاره ای ندارند بلکه باید در نظر داشته باشند که عوامل ژنتیکی فرد را مستعد به افزایش وزن می کند و عوامل محیطی نیز در این راستا از اهمیت ویژه ای برخوردار هستند.

ب - عوامل محیطی : عادات غذایی و الگوی زندگی نقش مهمی در پیدایش چاقی دارند. برخی از عادات نامناسب که کودک یا نوجوان را مستعد به چاقی می کنند، عبارتند از :
1- عادات نامناسب والدین در تهیه و مصرف مواد غذایی دارای کالری زیاد و ارزش غذایی ناچیز.
2- مصرف بی رویه غذاهای چرب و شیرین
3- مصرف زیاد میان وعده های غذایی پرکالری
4- جایگزین شدن سرگرمی های بدون فعالیت مانند تماشای تلویزیون و یا بازی های رایانه ای به جای بازی های گروهی و پرتحرک.
به طور معمول، عوامل فوق به یکدیگر وابسته اند، به عنوان مثال کودک یا نوجوان در حین تماشای تلویزیون، از تنقلات چرب یا شیرین مصرف می کند؛ با توجه به این که :
انرژی ذخیره شده در بدن برابر است با تفاوت انرژی دریافتی و انرژی مصرف شده، در چنین مواردی انرژی دریافتی افزایش می یابد و انرژی ذخیره شده در بدن بیش از میزان مورد نیاز شده و منجر به افزایش وزن و چاقی می گردد.

پژوهش های انجام شده نشان داده اند که بی حرکتی طولانی مانند تماشای تلویزیون یا بازی های رایانه ای به مدت بیش از 3 ساعت در روز با اضافه وزن و افزایش چربی خون کودکان و نوجوانان ارتباط دارد.

مطالعات متعدد نشان داده اند که احتمال بروز چاقی در خانواده های دارای طبقات پایین اقتصادی اجتماعی بیش از سایر خانواه هاست و می تواند به دلیل کیفیت نامطلوب مواد غذایی مصرفی باشد. حتی مطالعاتی که برای حذف عامل وراثت بر چاقی فرزند خوانده ها انجام شده، نشان داده که وزن ایشان رابطه ای با وزن مادر خوانده و پدر خوانده نداشته ولی با وضعت اقتصادی خانواده رابطه معکوس داشته است. پژوهش انجام شده در جامعه ما نیز نشان دهنده کیفیت نامناسب تغذیه و ناکافی بودن فعالیت فیزیکی در نوجوان مبتلا به چاقی بوده است.

ج - عوامل روحی روانی : عوامل روحی روانی در بروز پرخوری در همه سنین ، به خصوص در کودک و نوجوانی اهمیت زیادی دارند، همچنین حالات روحی- روانی پدر و مادر و یا فرد مراقبت کننده از کودک نیز در این رابطه تاثیر بسزایی دارند. به تدریج کودک یاد می گیرد که غذا خوردن را به رفتارها و حالت های روحی روانی ارتباط دهد، این حالت ناشی از موارد زیر می باشد:

- والدین تلاش می کنند تا کمبود توجه به فرزند خود را با تهیه مواد غذایی جذاب برای او جبران نمایند.

- والین و اطرافیان، خرید مواد غذایی جذاب برای کودک را به عنوان پاداش و جایزه برای او در نظر می گیرند.

- افراد خانواده به کودک اصرار می کنند که حجم غذای مورد نظر آن ها را مصرف کند، بنابراین کودک قادر نخواهد بود آستانه سیری خود را تشخیص دهد.

- در برخی موارد کودک سعی می کند برای جلب محبت اطرافیان، غذای بیشتری بخورد.

- رو آوردن کودک یا نوجوان به پرخوری به دلیل احساس دلتنگی، دلشوره، احساس عدم امنیت یا افسردگی

- غذا خوردن در حین تماشای تلویزیون

عوارض چاقی کودکی و نوجوانی
چاقی در سنین کودکی و نوجوانی عوارض زودرس در همان سنین و عوارض دیررس برای بزرگسالی در بردارد؛

برخی از این عوارض عبارتند از:
- افزایش چربی خون
- بلوغ زودرس
- بالا رفتن ضربان قلب و برون ده قلبی
- استئاتوز کبدی همراه با افزایش آنزیم های کبدی
- اختلال سوخت و ساز مواد قندی و دیابت نهفته
- مشکلات ارتوپدی
- تومور کاذب مغزی
- سنگ صفرا
- بالا رفتن فشار خون
- مشکلات تنفسی حین خواب و حتی وقفه تنفسی در زمان خواب

درمان چاقی کودکان و نوجوانان
کنترل درازمدت چاقی با همکاری خانواده قابل اجراست. اصول کلی که باید در درمان چاقی کودکان و نوجوانان رعایت شود، عبارتند از:
1- درمان چاقی هرچه سریعتر شروع شود و هرگونه اضافه وزن به محض تشخیص و به ویژه بعد از سن 3 سالگی کنترل گردد. هرچه سن افزایش یابد، درمان از موفقیت کمتری برخوردار خواهد بود.

2- خانواده باید آماده تغییرات شیوه زندگی شامل تغذیه صحیح و فعالیت جسمی مداوم باشد.
3- عوارض زودرس و دیررس چاقی دوران کودکی و نوجوانی از قبیل بالا رفتن چربی خون، دیابت ، پرفشاری خون، بیماری های قلبی و ... باید برای خانواده توضیح داده شود تا خانواده آگاه شوند که چاقی نه تنها نشانه سلامتی فرزندشان نیست بلکه در هر سنی نوعی بیماری است که خود زمینه ساز بروز بیماری های خطیر دیگر خواهد شد.

4- همه اعضاء خانواده باید از اصول صحیح غذایی پیروی کنند و برنامه زندگی خود را به نحوی تنظیم نمایند که فعالیت و تحرک روزمره داشته باشند.
5- برای درمان چاقی کودکان و نوجوانان نباید از رژیم های غذایی خیلی محدود و فعالیت های ورزشی شدید با هدف کاهش سریع وزن به صورت حاد استفاده کرد، بلکه باید برنامه های دراز مدت با تغییرات تدریجی و بادوام تر برایشان پیش بینی نمود.
در برخی موارد یا شدت چاقی زیاد است یا کودک و نوجوان دچار عوارض ناشی از چاقی شده است که باید برنامه ای برای کم کردن وزن او پیش بینی کرد ولی در برخی موارد اضافه وزن در حدی است که باید تلاش شود وزن ثابت بماند و اضافه تر نشود و به تدریج با افزایش قد ، نسبت وزن و قد به حد متعادل برسد.

الف- کاهش کالری دریافتی : برای کاهش وزن کودک یا نوجوان چاق، کافی است خانواده از جمله کودک از اصول توضیح داده شده در مورد هرم غذایی پیروی نمایند و از غذای سالم، متنوع و متعادل استفاده کنند. غذاهای با کالری زیاد و ارزش غذایی کم نظیر چیپس و تنقلات مشابه باید از رژیم غذایی حذف شوند.

اگر هر روز فقط 100 کالری از دریافت غذایی روزانه کم شود، وزن در طول یک سال 5 کیلوگرم کاهش می یابد، هر چه میزان این کاهش کالری بیشتر باشد، میزان کاهش وزن بیشتر خواهد بود.
در این راستا باید همیشه مراقب بود که پیروی از یک رژیم غذایی صحیح باید مداوم و با هدف کاهش وزن در طول زمان باشد. هیچ گاه نباید رژیم های غذایی که به سرعت باعث کاهش وزن می شود به کودکان و نوجوانان توصیه شود.

ب- افزایش میزان فعالیت روزانه : یکی از مهم ترین روشهای آن، کاهش ساعات بی تحرکی است. توصیه می شود کودکان و نوجوانان ساعات تماشای تلویزیون یا انجام بازی های رایانه ای را به 2-1 ساعت در شبانه روز محدود نمایند. از سوی دیگر باید پیاده روی جهت رفتن به مدرسه یا خرید و ... را جایگزین رفت و آمد با اتومبیل کرد. خانواده باید به نحوی برنامه ریزی نمایند تا فعالیت کودک و نوجوان به تدریج افزایش یابد و خود نیز در این اقدام با فرزندشان همراهی کنند.

ج- رفتار درمانی : اصلاح رفتارهای خانواده از جمله کودک و نوجوان برای پیروی از اصول صحیح تغذیه و فعالیت روزمره، یکی از اصلی ترین و اساسی ترین قدم ها برای دستیابی و حفظ وزن ایده آل می باشد. بدون تغییر رفتار، رسیدن به وزن مطلوب باز هم این موضوع موقتی بوده و تداوم پیدا نخواهد کرد و فرد دوباره دچار اضافه وزن خواهد شد.

کودکان و نوجوانان مبتلا به چاقی به طور معمول دارای اختلالات رفتاری مانند افسردگی، گوشه گیری، اضطراب و عدم اعتماد به نفس کافی می باشند که بدون رفع این موارد، کنترل چاقی امکان پذیر نخواهد بود.

با توجه به این که شروع بیشتر موارد اضافه وزن و چاقی از اواخر سنین دبستان و اوایل سنین نوجوانی است، در عین حال که باید مراقب تامین انرژی و مواد مغذی کافی برای تامین نیازهای لازم برای رشد بود، باید از بروز اضافه وزن و چاقی نیز پیشگیری نمود.

نسخه اصلی مطلب اضافه وزن و چاقی در کودکان را در سایت شهزاد محمدیان بخوانید.

---