فلج مغزی یا سی پی اصطلاحی است که برای برخی از اختلالاتی به کار می رود که بر روی حرکات معمولی و سالم تأثیر می گذارند. فلج مغزی رایج ترین ناتوانی فیزیکی در کودکان است به طوری که هرساله در بیشتر از 10000 کودک این بیماری تشخیص داده می شود. بیماری cp اختلالی بدون پیشرفت است به این معنی که با زمان بدتر نمی شود. در اغلب موارد می توان این بیماری را با معالجه و درمان مستمر به صورت مناسبی مدیریت کرد و خوشبختانه دوسوم افراد مبتلا به این بیماری می توانند راه بروند. این در حالی است که برخی از کودکان مبتلا به بیماری سی پی نیازمند صندلی چرخ دار هستند؛ ولی بسیاری از آنها می توانند به تنهایی و مستقل راه بروند. برخی مبتلایان به سی پی قادر به برقراری ارتباط شفاهی هستند. اغلب اوقات از دستگاه های کمکی برای بهبود بخشیدن به تکلم و شنوایی استفاده می شود. هیچ درمان شناخته شده ای برای سی پی وجود ندارد؛ اما خوشبختانه برای کمک به کودکان و بزرگسالانی که به این بیماری مبتلا هستند درمان های قطعی زیادی وجود دارد.

علت و عوامل خطر بیماری فلج مغزی

فلج مغزی کودکان بر اثر رشد ناکامل یا غیر طبیعی و یا آسیب رسیدن به بخشی از مغز ایجاد می شود که این بخش کنترل حرکات بر بدن را به عهده دارد. این آسیب ممکن است قبل از تولد، در حین زایمان یا بعد از تولد رخ دهد. فلج مغزی ممکن است عوارضی هم روی کودکان داشته باشد.

فلج مغزی مادرزادی

اغلب کودکانی که به فلج مغزی (cp) دچار هستند، به صورت مادرزادی این بیماری را دارند؛ اما ابتلای آنان به فلج مغزی ماه ها یا حتی سال ها پس از تولد تشخیص داده می شود.

فلج مغزی اکتسابی

درصد کمی از کودکان به فلج مغزی اکتسابی مبتلا می شوند که در این صورت این بیماری بعد از تولد ایجاد می شود. برخی از علل ابتلا به فلج مغزی اکتسابی عبارتند از آسیب مغزی طی چند ماه یا چند سال اول زندگی کودک، عفونت مغزی مانند مننژیت باکتریایی و یا آنسفالیت ویروسی، مشکل در جریان خون به مغز، یا ضربه شدید به سر بر اثر تصادفات ماشین، زمین خوردن یا تجاوز به کودک.

عوامل خطر فلج مغزی

برخی از بیماری ها یا اتفاقات ممکن است در دوران بارداری یا زایمان بروز کنند که ریسک به دنیا آمدن کودک با فلج مغزی را بالا می برند. برخی از این عوامل خطر عبارتند از:

• وزن کم کودک در حین تولد و زایمان زودرس
• چندقلوزایی
• عفونت در دوران بارداری
• عدم تطابق Rh خون مادر و کودک
• قرارگیری مادر در برابر عناصر و مواد سمی
• ابتلای مادر به اختلالات غده تیروئید، کمتوانی ذهنی، دفع پروتئین یا تشنج

عوامل زیر موجب بروز فلج مغزی (سی پی) نمی شوند؛ اما از جمله عوامل هشداردهنده هستند:

• تولد از پا
• زایمان سخت و پیچیده
• کم بودن وزن نوزاد نسبت به سن حاملگی
• نمره ی آپگار (روشی سریع و مطمئن در ارزیابی سلامت نوزاد در لحظه های ابتدایی تولد است) پایین نوزاد
• یرقان یا زردی
• تشنج

علائم بیماری سی پی

مشکلات حرکتی و هماهنگی بدنی مرتبط با فلج مغزی عبارتند از:

• تفاوت در تونوس عضلانی، مانند سفتی یا شلی بیش از حد عضلات
• عضلات سفت و رفلکس های اغراق آمیز یا اسپاستیسیتی
• عضلات سفت با رفلکس های نرمال یا رژیدیتی
• نبود تعادل و هماهنگی عضلانی یا آتاکسی
• لرزش یا حرکات غیرارادی
• حرکات کند و پیچشی
• تأخیر در رسیدن به نقاط عطف مهارت های حرکتی، مانند بالا بردن خود با تکیه به دست ها، نشستن یا خزیدن
• ترجیح یک طرف بدن، مانند برداشتن با یک دست یا کشیدن یکی از پاها هنگام خزیدن
• دشواری در راه رفتن، مانند راه رفتن روی انگشتان پا، راه رفتن با زانوی خمیده، راه رفتن قیچی مانند با زانوهای متفاطع، راه رفتن گشاد، یعنی با پاهای دور از هم یا راه رفتن نامتقارن
• آبریزش بیش از حد دهان یا مشکلات بلع
• مشکل در مکیدن یا غذا خوردن
• تأخیر در رشد گفتاری یا مشکل در صحبت کردن
• مشکلات یادگیری
• دشواری در مهارت های حرکتی ظریف، مانند بستن دکمه های لباس یا برداشتن وسایل غذاخوری
• تشنج

انواع فلج مغزی

دسته بندی انواع فلج مغزی بر اساس نوع، شدت و محل بروز اختلالات جسمانی کودک است. پزشکان، بیماری فلج اطفال را بر اساس اختلالات حرکتی کودک بدین صورت تقسیم بندی کرده اند:

• فلج مغزی اسپاستیک: این نوع از فلج مغزی از سایر انواع دیگر فلج مغزی شیوع بسیار بیشتری دارد. بیماران مبتلا به این نوع از CP عضلات منقبض دارند و حرکات آنها حالت غیرعادی دارد. انواع فلج مغزی اسپاستیک عبارتند از:

1. اسپاستیک همی پلژی (Spastic hemiplegia) که دست و پای یک طرف را درگیر می کند.
2. اسپاستیک دی پلژی (Spastic diplegia) در این حالت خشکی و اسپاسم عضلات بیشتر در پاها است و کمتر دست ها و صورت را درگیر می کند. البته ممکن است کنترل حرکت دست ها برای بیمار مشکل باشد.
3. اسپاستیک کوادری پلژی (Spastic quadriplegia) که شدیدترین نوع فلج مغزی اسپاستیک است و معمولاً همراه با ناتوانی های هوشی متوسط تا شدید همراه است.

• فلج مغزی دسکینتیک (Dyskinetic) که نشانه های آن نوشتن بیمار به صورت آهسته و با کنترل کم و انجام حرکات ناگهانی و غیر ارادی دست و پاها است.
• فلج مغزی آتاکسی که تعادل و درک عمقی از وضعیت بدن را تحت تأثیر قرار می دهد. کودکان مبتلا به این نوع از فلج مغزی هماهنگی عضلانی کمی دارند و به صورت بی ثبات و با پاهای باز راه می روند.
• فلج مغزی از نوع ترکیبی دارای علائم مختلفی است که موجب می شود نتوان بیماری را به یک نوع را دسته خاصی نسبت داد.

عوارض جانبی فلج مغزی

ضعف عضلانی، اسپاسم ماهیچه ای و مشکلات ناهماهنگی در طی دوران کودکی و بزرگسالی باعث بروز مشکلاتی می شود که شامل:

1. انقباض شدید ماهیچه ها: در اثر اسپاسم شدید عضله این حالت رخ می دهد و در نهایت باعث مهار رشد استخوان، خمیدگی استخوانی، تغییر شکل مفصل ها و تغییر مکان آنها به صورت کلی و جزئی می شود.
2. پیری زودرس: برخی از انواع پیری زودرس، افراد مبتلا به فلج مغزی در دهه ی چهل زندگی را تحت تأثیر قرار می دهد. در این افراد کشیدگی ماهیچه ای فشار بالایی را بر بدن وارد می کند.
3. سوء تغذیه: افراد مبتلا به فلج مغزی، به خصوص نوزادان مبتلا به راحتی قادر به بلع مواد غذایی نیستند و به دلیل این مشکلات تغذیه ای به راحتی و به مقدار کافی مواد غذایی مورد نیاز خود را دریافت نمی کنند. تغذیه ی غیر مناسب در نهایت به سرعت رشد آسیب زده و منجر به ضعف استخوانی می شود . برخی از کودکان برای دریافت مواد مغذی مورد نیاز خود به لوله گذاری نیاز دارند.
4. مشکلات روانی: افسردگی یکی از مشکلاتی است که افراد مبتلا به فلج مغزی را درگیر می کند. دور افتادگی از جامعه و چالش های پیش روی فرد برای مقابله با شرایط بیماری در نهایت به افسردگی منجر خواهد شد.
5. بیماری های قلب و ریه: احتمال بروز اختلالات تنفسی و بیماری های قلب و ریه در افراد مبتلا به فلج مغزی وجود دارد.
6. آرتروز مفاصل : فشار روی مفاصل در دراز مدت باعث این بیماری دردناک استخوانی می شود .
7. استئوپنی یا کاهش تراکم استخوان: به دلیل کاهش تراکم، استخوان شکننده خواهد بود . کاهش تراکم استخوان نتیجه کم تحرکی، کمبود مواد مغذی و مصرف داروهای ضد صرع است.

تشخیص فلج مغزی

تشخیص فلج مغزی معمولاً در بین سنین 18 ماهگی تا 5 سالگی انجام می شود. والدین معمولاً اولین افرادی هستند که تأخیر در رشد فرزندشان که یکی از اولین نشانه های فلج مغزی می باشد را متوجه می شوند. اگرچه هر کودکی با سرعت متناسب با خود رشد می کند به همین دلیل پزشکان تا زمان بروز علامت های گفته شده معمولاً برای انجام تشخیص فوری دست نگه می دارند. ممکن است جهت تشخیص عارضه ی فلج مغزی از چندین آزمایش تصویربرداری استفاده شود که شامل موارد زیر می باشند:

• تصویربرداری تشدید مغناطیسی (ام آر آی)
• مقطع نگاری رایانه ای (سی تی اسکن)
• الکتروانسفالوگرام یا نوار مغز (ای ای جی)
• سونوگرافی جمجمه

تشخیص، بخش مهم و اساسی تشخیص بیماری فلج مغزی می باشد و متخصصان می توانند تشخیص دهند که مغز کودک سیگنال های مناسبی به بقیه بدن ارسال می کند یا نه و آیا این آسیب مغزی می تواند باعث جلوگیری از رشد سالم مغز بشود یا خیر. متخصصان مغز و اعصاب با استفاده از تست های مختلف تصویربرداری از نوع بیماری سی پی پرده برداری می کنند و میزان شدت و دلیل را تشخیص می دهند. معمولاً معاینه مغز و اعصاب شامل هفت مرحله می باشد. این مراحل عبارتند از:

• ظاهر کلی، ازجمله وضعیت و حالت قرارگیری بدن و مهارت های حرکت
• آزمایش توانایی گفتاری و ذهنی
• معاینه عصب جمجمه
• آزمایش سیستم حرکتی که شامل آزمایش تون (سفتی و قوام) عضلانی و نیروی آنها
• معاینه سیستم حسی، ازجمله ارتعاشات و آزمایش تحریک پذیری نسبت به سوزن
• آزمایش رفلکس یا عکس العمل
• تست هماهنگی و طرز راه رفتن
• زمانی که عصب شناس هفت مرحله فوق را انجام داد قادر خواهد بود تا وجود دیگر اختلالات حرکتی را رد و شدت فلج مغزی را تعیین کند.

روشهای طب فیزیکی برای درمان و توانبخشی مبتلایان به سی پی

فیزیوتراپی

فیزیوتراپی درمانی است که شامل تکنیک هایی مانند ورزش و حرکات کششی جهت کمک به حفظ و شاید بهبود حرکات بیمار می باشد. این روش یکی از مهم ترین درمان ها برای فلج مغزی است. اهداف اصلی فیزیوتراپی عبارتند از:

1. تشویق برای انجام حرکات
2. افزایش توان و جلوگیری از ضعیف شدن عضلات
3. جلوگیری از کوتاه شدن عضلات و از دست رفتن دامنه ی حرکتی آنها (کنتراکچر)، که می تواند دردناک باشد و بر رشد استخوان ها و عضلات تاثیر بگذارد.
4. پزشک به والدین ورزش هایی را برای تقویت و کشش عضلات کودک آموزش می دهد. والدین می توانند این تمرینات را هر روز با کودک خود انجام دهند. همچنین ممکن است در صورت لزوم وسایل کمکی برای راه رفتن (مانند واکر یا عصا) و یا بریس های مخصوص دست و پا (ارتز) برای حمایت کردن از اندام توصیه شوند.

کار درمانی

کار درمانی به معنی شناسایی مشکلات بیمار توسط پزشک و انجام کارهایی بطور روزمره برای کمک به آنها می باشد. پزشک می تواند به بیمار در مورد بهترین روش جهت انجام فعالیت هایی که نیاز به حرکات پیچیده دارند مانند رفتن با توالت یا لباس پوشیدن توصیه هایی بکند. کار درمانی می توانند در افزایش اعتماد به نفس و استقلال بیمار بخصوص با افزایش سن وی بسیار مؤثر باشد.

گفتار درمانی

گفتار درمانی می تواند به بیمارانی که در ارتباط برقرار کردن مشکل دارند از طریق فراهم کردن امکان تمرین تکلم با انجام ورزش ها یا آموزش یک روش جایگزین برای ارتباط با دیگران مانند زبان اشاره یا تصاویر کمک کند. یک متخصص گفتار درمانی همچنین ممکن است بتواند تجهیزات مخصوصی را برای کمک به ارتباط برقرار کردن بیمار ارائه کند مانند یک کامپیوتر متصل شده به دستگاهی که تولید صدا می کند. به کودکان خردسال ممکن است دستگاهی شبیه به لپ تاپ داده شود که دارای علائم اشیاء و فعالیت های روزمره می باشد. با استفاده از آن کودک ترکیبی از علائم را برای ارتباط برقرار کردن فشار می دهد.

درمان برای مشکلات غذا خوردن

برخی افراد مبتلا به فلج مغزی در بلعیدن غذا مشکل دارند. این وضعیت می تواند جدی باشد؛ زیرا بیشتر در خطر خفگی یا ابتلا به عفونت سینه در اثر فرو بردن تصادفی غذا در ریه قرار می گیرند. مشکلات طولانی مدت در غذا خوردن می تواند منجر به سوء تغذیه نیز بشود.
درمان مشکلات بلع عبارتند از:

1. تکنیک ها و ورزش هایی برای بلعیدن
2. ایجاد تغییرات غذایی مانند خوردن غذاهای نرم یا مایع
3. یک لوله تغذیه در موارد شدیدتر

لوله تغذیه را می توان از طریق بینی یا مستقیماً از طریق پوست شکم وارد معده کرد.

درمان برای سرازیر شدن آب دهان

مشکل سرازیر شدن آب دهان در افراد مبتلا به فلج مغزی شایع است. با اینکه معمولاً جدی نیست؛ اما بزاق بیش از حد می تواند پوست دور دهان را تحریک کند که خطر عفونت پوست را افزایش می دهد. درمان هایی که می توانند به سرازیر شدن آب دهان کمک کنند عبارتند از:

1. تکنیک ها و ورزش های آموزش داده شده توسط پزشک
2. داروهای آنتی کولینرژیک، قرص ها یا پچ های پوستی که میزان بزاق تولید شده را کاهش می دهند.
3. تزریق سم بوتولینوم به غدد بزاق، تزریق هایی که می توانند به حل مشکل سرازیر شدن آب دهان برای چند ماه کمک کنند.
4. جراحی برای تغییر مسیر غدد بزاق بطوری که بزاق به سمت انتهای دهان هدایت شود.

جراحی

برخی افراد مبتلا به فلج مغزی ممکن است برای کمک به مشکلات حرکتی یا مشکلات دیگر نیاز به جراحی داشته باشند. جراحی را می توان برای موارد زیر انجام داد:

1. بازیابی حرکت بخش هایی از بدن که در اثر سفتی عضله یا یک قطعه از بافت همبند محدود شده اند.
2. ترمیم مفصل ران که از جا در رفته است.
3. اصلاح انحنای ستون فقرات
4. درمان مشکلات کنترل مثانه (بی اختیاری ادرار)
5. راحت تر کردن راه رفتن با کاهش خشکی پاها. این عمل تحت عنوان ریزوتومی انتخابی (SDR) شناخته می شود.

زمان مراجعه به پزشک

بسیار مهم است که بلافاصله بعد از دیدن اختلالات حرکتی و یا تأخیر در رشد و تکامل کودک به پزشک مراجعه کنید. در شرایط زیر باید حتماً به پزشک متخصص کودکان مراجعه کرد:

• از دست دادن هوشیاری نسبت به محیط اطراف
• حرکات بدنی غیر طبیعی
• تونوس ماهیچه ای غیر طبیعی
• ناهماهنگی قسمت های مختلف بدن
• مشکلات بلع
• عدم تعادل ماهیچه های چشم
• دیگر مشکلات رشدی و تکاملی

پیشگیری از فلج مغزی

از بیشتر موارد فلج مغزی نمی توان جلوگیری کرد؛ اما می توانید خطر آن را کاهش دهید. اگر باردار هستید یا قصد باردار شدن دارید، می توانید برای حفظ سلامتی کودک و به حداقل رساندن عوارض بارداری این مراحل را انجام دهید:

1. حتماً واکسینه شوید. واکسینه شدن در برابر بیماری هایی مانند سرخجه، ترجیحاً قبل از بارداری، ممکن است از عفونتی که می تواند باعث آسیب مغزی جنین شود جلوگیری کند.
2. مراقب خود باشید. هرچه سلامتی شما در بارداری بیشتر باشد، احتمال ابتلا به عفونت منجر به فلج مغزی کمتر است.
3. مراقبت های زودهنگام و مداوم قبل از تولد را دنبال کنید. مراجعه منظم به پزشک در دوران بارداری روش خوبی برای کاهش خطرات سلامتی برای شما و نوزاد متولد نشده شماست. مراجعه منظم به پزشک می تواند از زایمان زودرس، وزن کم هنگام تولد و عفونت جلوگیری کند.
4. ایمنی خوبی برای کودک فراهم کنید. با تهیه صندلی ماشین، کلاه ایمنی دوچرخه، ریل ایمنی کنار تخت و نظارت مناسب از آسیب دیدگی سر کودک جلوگیری کنید.
5. از مصرف الکل، تنباکو و داروهای غیرقانونی خودداری کنید. این موارد با خطر فلج مغزی در ارتباط هستند.

نسخه اصلی مطلب روشهای طب فیزیکی برای درمان و توانبخشی مبتلایان به سی پی را در سایت دکتر سلمان فلاح بخوانید.

---