هر عاملی که طی دوره تکامل رویانی و جنینی موجب تغییر دائمی در شکل یا کارکرد بخشهای مختلف بدن جنین شود تراتوژن یا آسیب زا وبه عبارتی خطرناک نامیده می شود این کلمه ریشه یونانی دارد و به معنی هیولاست.

تراتوژنهایی که تاکنون شناخته شده اند شامل مواد شیمیایی ، ویروسها عوامل محیطی فاکتورهای فیزیکی و داروهاست. هر خانم باردار به جز ویتامین در بارداری به طور متوسط 3/1 دارو نسخه می گیرد. داروهایی که به طور شایع در بارداری استفاده می شوند: ضد استفراغ، انتی اسیدها، ضد درد، انتی بیوتیکها، داروی کاهنده فشار خون، آرام بخشها، خواب آورها، داروهای مدر( ادرار آور) هستند و و عده زیادی از داروهای تفننی ، الکل و سیگار ه استفاده می کنند.

برای اینکه ماده ای را تراتوژن یا اسیب زا بدانیم باید چند شرط داشته باشد، دارو قابلیت عبور از جفت را داشته باشد. و بیمار در زمان بحرانی مربوطه در معرض آن قرار گرفته باشد و رابطه علت و معلولی بین اسیب و آن ماده وجود داشته باشد. ماده تراتوژن باید به اندازه کافی از جفت عبور کند تا بتواند روی تکامل جنین اثر بگذارد.

دوره جنینی به سه مرحله تقسیم می شود:
1- قبل از لانه گزینی: دو هفته بعد از لقاح
2- دوره رویانی:هفته 2 تا 8 بارداری
3- دوره جنینی: هفته 9 تا پایان بارداری

دوره قبل از لانه گزینی به نام دوره همه یا هیچ خوانده می شود. اگر صدمه عده زیادی از سلولها را از بین ببرد. معمولا مرگ رخ خواهد داد و اگر عده کمی سلول آسیب ببیند معمولا قابل جبران بوده و تکامل طبیعی ادامه می یابد.
در طی 8 هفته اول شکل گیری و تکامل اعضای جنینی شکل می گیرد بنابراین بحرانی ترین دوره از نظر ایجاد ناهنجای ساختمانی است. مثلا قسمت عمده تکامل قلب در 5/3 تا 6 هفتگی است و در 8 هفتگی به طور کامل شکل گرفته، داروهایی که باعث ناهنجاری قلبی می شوند، تنها در صورتی اثر گذار خواهند بود که طی این مدت مصرف شوند. و یا مثلا اگر جنینی در هفته 6 تا 9 جنینی در معرض داروی وارفارین قرار بگیرد، دچار ناهنجاریهای صورت و اختلالات مفاصل ومهره های کمر می شود.

ویا هیچ دوز و هیچ دوره ای از سه ماهه اول برای تماس با داروی ایزوترتینوئین( نوعی ویتامین A)وجود ندارد. به عبارت دیگر این دارو در صورت مصرف در سه ماهه اول موجب ناهنجاریهای عمده جنینی در سر و صورت، گوشها،شکاف کام و .. می شود و یا داروهای هورمونی مردانه حاوی آندروژنها و یا پروژسترونهای قوی از هفته 7 تا 12 جنینی موجب مردانه شدن ظاهر دستگاه تناسلی جنین دختر می شود.

داروها برحسب خطر آنها در بارداری برحسب تقسیم بندی سامان غذا و داروی آمریکاFDA به 5 دسته تقسیم می شود:
گروهA: داروهایی در این دسته قرار می گیرد که مطالعات شاهد دار بی خطری آنها را در بارداری به اثبات رسانده اند و تحقیقات انجام شده روی زنان باردار، خطری را برای جنین آنها به اثبات نرسانده است. برخی ویتامینها مانند اسید فولیک در این دسته قرار می گیرند.

گروهB: در این دسته داروهایی قرار دارند که شواهدی در مورد خطرناک بودن آنها درانسان وجود ندارد. حتی اگر این داروها روی حیوانات خطری را نشان داده باشند روی انسان خطری وجود ندارد. داروهایی مانند آنتی بیوتیکهایی مانند پنی سیلین و آموکسی سیلین، سفیکسیم و سفالکسین در این دسته قرار می گیرند.

گروهC: در مورد داروهای این دسته ، نمی توان امکان بی خطری را کاملا رد کرد مطالعات انسانی روی این داروها انجام نشده است. و مطالعات حیوانی هم یا انجام نشده است. یا اکر انجام شده است، خطر را نشان داده است. در مورد این داروها باید فواید را در برابر مضرات سنجید . و بعد آنها را برای خانمهای باردار تجویز نمود.

گروهD: این گروه شامل داروهایی است که شواهدی از بروز خطر به دنبال مصرف ان در انسان گزارش شده است. داده های به دست امده از پزوهشها پس از به بازار آمدن اینداروها بروز خطراتی را در جنین نشان داده است. در عین حال در شرایط خاصی منافع استفاده از این داروها به مضرات آن می چربد. و اگر بیماری خطرناک باشد و داروی کم خطرتری وجود نداشته باشد.بهتر است این داروها مور استفاده قرار گیرند.

گروهX: در بارداری به طور کلی منع مصرف دارند و مطالعات انچام شده روی انسان و حیوان نشاندهنده بروز خطرات جدی است که مانع از مصرف هر دارویی در بارداری غیر مجاز است و باید منافع دارو هموراه در برابر مضرات ان سنجیده شود.

گروهNR Not rated: هنوز جز این 5 گروه طبقه بندی نشده اند.
برای ایمنی بیشتر در طی بارداری و کاهش خطر بروز ناهنجاریهای جنینی ناشی از داروها به نکات زیر توجه کنید:

هیچ دارویی را سر خود مصرف نکنید. پیش از مصرف هر دارویی در طی بارداری، حتما از بی خطر بودن آن در طی بارداری مطمئن شوید. در هر مراجعه به پزشک ، موضوع بارداری و یا اقدام به بارداری را با پزشکتان در میان بگذارید. قبل از استفاده از برخی از داروها باید از پیشگیری دقیق مطمئن شوید. زیرا برخی داروها نیمه عمری طولانی دارند و موجب ناهنجاریهای عمده جنینی می شوند مثلا داروی اترتینات که یک نوع پیش ساز ویتامین A است که برای درمان پسوریازیس و مشکلات پوستی به کار می رود تا مدتی طولانی در خون می ماند . در صورتی که از این دارو استفاده می کنید تا دو سال باید از بارداری با روشی مطمئن مانند قرصهای پیشگیری از بارداری و یا IUD از بارداری پیشگیری کنید.

در زیر لیستی ازداروها یا موادی که تراتوژن( آسیب زا) مشکوک یا اثبات شده هستند و بنابراین مصرف انها در بارداری خطرناک است ، آمده است:
الکلداروهای مهار کننده آنزیم ACE مانند کاپتوپریل و انالاپریل
آمینوپترین متیل مرکوریMETHYL MERCURY
بکساروتنBEXAROTENE متوتروکساتMETHOTROXATE
بوزنتانBOSENTAN میزوپروستولMISOPROSTOL
کاربامازپینCARBAMEZEPINE میکوفنولاتMYCOPHENOLATE
کلرامفنیکلchloramphenicolپاروکسیتین PAROXETINE
کلر بیفنیلCHLORBIPHENYLS پنی سیلامینPENICILLAMINE
کوکائینCOCAINE فنوباربیتالPHENOBARBITAL
کورتیکو استروئیدها CORTICOSTEROIDSفنی توئینPHENYTOIN
سیکلوفسفامیدCYCLOPHOSPHAMIDE ید رادیو اکتیوRADIOACTIVE IODINE
دانازولDANAZOL ریباوارینRIBAVARIN
دی اتیل استیل بسترول DIETHYLSTILLBESTROL(DES)
استرپتومایسینSTREPTOMYCIN
ایزوتریتینوئینISOTERTINOIN تاموکسیفنTAMOXIFEN
لوفلونومیدLUFLUNOMID تتراسایکلینTETRACYCLINE
لیتیومLITHIUM تالیدومایدTALIDOMIDE
تنباکوTOBACCO تولوئنTOLUENE
ترتینوئینTERTINOINE والپروات سدیمVALPROATE SODIUM
وارفارینWARFARIN افاویرنزEFAVIRENZ

نسخه اصلی مطلب راهنمای مصرف داروها در بارداری را در سایت دکتر میترا مولائی نژاد بخوانید

---