تکامل ساختار رگهای مغزی از ماهی ها تا انسان

دکتر سید سلمان فاطمی [ متخصص داخلی مغز و اعصاب ]آدرس وب سایت : www.dr-salmanfatemi.ir
آدرس مطب : اصفهان ، خیابان آمادگاه ، روبروی داروخانه سپاهان ، مجتمع اطبا ، طبقه اول تلفن مطب : 32223328 - 031

مغز انسان، این اندام پر اشتها و پرخور که به تنهایی بخش عظیمی از انرژی و اکسیژن موجود در خون را مصرف میکند، نیازمند سیستم زه کشی بزرگی است.و این دقیقا مانند یک زمین بیابانی است که بخواهید آن را تبدیل به مزرعه پر باری کنید. آبیاری بی هدف و کور این مزرعه، شاید برای کاشتن برنج خوب باشد ولی هرگز برای کاشت درختان رنگارنگ با میوه های متنوع، مناسب نیست.

مغز، شبیه مزرعه ای است که میوه های گوناگونی دارد. بخشی از آن مسئول بینایی است و بخش دیگر، مسئول لمس کردن و یا بوییدن و یا اندیشیدن و تفکر است و دهها بخش دیگر که از مغز، مزرعه ای پر از محصولات رنگارنگ می سازد.چنین مزرعه ای به آبیاری بسیار پیچیده یا به بیان دیگر به خون رسانی بسیار پیچیده ای نیاز دارد. قسمتهای مختلف مغز نیازهای متفاوتی از نظر مصرف اکسیژن و انرژی دارند.

رگهای مغزی در انسان :
شاخه های پشتی به مخچه یا قسمت بینایی از عروق ورتبرال و بازیلار منشأ می گیرد.کاروتید دو شاخه بزرگ رگهای جلویی و میانی مغز(middle cerebral artery و anterior cerebral artery) را میسازد و اینها مسئول خونرسانی به قسمتهای میانی و بین دو نیم کره، در مغز هستند.

middle cerebral artery
در حقیقت قسمت بزرگ شده شاخه هیپرتروفیک پرفوران anterior cerebral artery است که در انسان تقریبا به صورت تاخیری ایجاد شده است. در موجودات ابتدایی تر مثلا در ماهیها اصلا این شریان وجود ندارد یا در پستان داران دیگر این شریان، کوچک است. وظیفه مهم این شریان، کنترل حرکات و حس دست و صورت در سمت مقابل و صحبت کردن و درک کلام طرف مقابل است. قابل درک است چرا این شریان در انسان بزرگتر از موجودات دیگر است. انسان دو پا که باید با دستان خود کار کند، نیامند خون رسانی بیشتری به قسمتهای مربوط به دست است و این قسمتها بخش بزرگی از مغز را در کناره های قسمت جلویی- میانی مغز تشکیل میدهد. به علاوه قدرت درک صحبت کردن در انسان، نیازمند بخش نسبتا بزرگی در مغز است و این قسمتها به وسیله شریان میانی middle cerebral خون می گیرد.

در پستانداران، بزرگ شدن مخچه و بخش پشتی مغز، فشار زیادی را بر کاروتید وارد میکند. در پستانداران ابتدایی تر مانند گوسفند، خود کاروتید میتواند تا حدی خونرسانی قسمت پشتی را هم انجام دهد ولی در پستانداران بالاتر مانند میمون یا شامپانزه و انسان، به دلیل بزرگ شدن مخچه و قسمت پشتی مغز، عروق نخاع باید در خون رسانی پشت مغز و مخچه نقش ایفا کنند تا مخچه بزرگ این موجودات بتواند زنده بماند و وظایف حساس خود را انجام دهد. (جهت مطالعه وظایف مخچه در انسان به قسمتهای قبلی همین کانال مراجعه شود).

در این حالت، جریان خون پشتی که در موجودات ابتدایی، به سوی قسمت جلوی سر در شریان بازیلار است، تغییر جهت میدهد و تبدیل به جریان خونی میشود که از قسمت جلوی سر دور می گردد.(خونرسانی برجسته به مخچه در انسان که مشابه آن را در موجودات ابتدایی نمی بینیم)بیشترین نقش سیستم خون رسانی ستون مهره ها یا ورتبرال، در انسان دیده میشود و شریان posterior cerebral artery و دیگر عروق خونرسان به پشت مغز، به جای آنکه از شریان کاروتید جدا شود از شریانهای ورتبروبازیلار جدا می شوند.

گاهی خونرسانی posterior cerebral artery از شریان کاروتید در انسان- که به وسیله شریانهای ارتباطی پشتی انجام می شود- از دوره جنینی باقی نمی ماند که این حالت اگر باشد، همیشه یکطرفه است و میتواند یک میراث تکاملی از نخستیها را در انسان نشان دهد .خود شریان anterior cerebral artery که میراثی از مغز کوچک موجودات پیش از انسان است میتواند در انسان تغییرات زیادی داشته باشد . مثلا گاهی به جای دو شریان ACA، یک شریان وجود دارد و این شبیه شریان بازیلار منفرد در قسمت پشتی مغز است. در حیوانات مانند سگ و دیگر نخستیها وجود چنین شریان منفردی در قسمت جلوی مغز یک پدیده طبیعی است ولی در انسان، طبیعی نیست و به دلیل آن که جریان خون دو قسمت چپ و راست، به داخل یک شریان می ریزد، می تواند منجر به تخریب دیواره شریان شود و در ایجاد انوریسم نقش داشته باشد.

گاهی خونریزی مغزی خودبخودی، در یک فرد جوان به علت همین شریان ACA منفرد است.گاهی عدم ارتباط دو شریان ACA به دلیل نبود شریان ارتباطی است.دو شریان anterior cerebral artery راست و چپ، خون رسانی به قسمت جلویی و داخلی دو نیمکره را بر عهده دارند. از وظایف مهم این شاخه شریانی، حرکت و حس در پاها و کنترل ادرار و مدفوع و در انسان مهار برخی رفلکسهای دوره نوزادی مانند رفلکس چنگ زدن است
http://neuroangio.org/neurovascular-evolution/